Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 101

JóN BRAGI PáLSSON
100
Samkvæmt Camus kveikir fjarstæðan meðvitund um þrjá þætti sem
eru afleiðing af meðvitundinni um dauðann, það er uppreisnina, frelsið og
ástríðuna.26 Hin þríþætta meðvitund er eins konar stanslaus vitneskja um
takmarkanir sínar í krafti dauðans en jafnframt stanslaus barátta við dauð-
ann. Camus útskýrir þessa meðvitund sem þverstæðukennda, hún er „í senn
meðvitund um dauðann og höfnun hans“.27 Í þessari þverstæðu býr lykilinn.
En hvernig ber að skilja hana? Hvernig er hægt að vera meðvitaður um eitt-
hvað og hafna því um leið?
Í raun er svarið ekki svo torsótt. Ef við lítum fyrst til frelsisins þá er svarið
á þá leið að frelsi án takmarkana er ekkert frelsi. Frumforsendan hjá Camus
fyrir þessari vitneskju er fjarstæðan og meðvitundin um dauðann. Þar með
er maður meðvitaður um frelsið en hafnar á sama tíma algjöru frelsi. Sjálf
meðvitundin um takmörkin myndar þá reglu sem gerir frelsið mögulegt.28
Hið sama má segja um uppreisnina og ástríðuna. Engin uppreisn er
möguleg án takmarkana. Hafi einstaklingurinn ekki meðvitund um takmörk
sín aðhefst hann í nafni ódauðleikans og hættir til að réttlæta allt í nafni
hinnar ótakmörkuðu baráttu.29 Meðvitundin um dauðann er meðvitundin
um þessi takmörk. uppreisnin er mikilvæg til að gefast ekki upp gagnvart
dauðanum og halda á lofti þýðingu lífsins innan takmarka vitneskjunnar um
endanleikann. Fullnaðarsigri gagnvart dauðanum verður aldrei náð.
Camus setur dauðleikann fram sem frumforsendu í stað einhvers konar
röklegrar reglu, því að hann er hið mannlega hlutskipti sem sérhverjum ein-
staklingi er ljóst.30 Að leggja til hliðar alla kreddubundna hugmyndafræði í
nafni dauðleikans er sönn leið til að sýna fram á takmörk mannsins, þetta er
26 Albert Camus, The Myth of Sisyphus and Other Essays, bls. 64.
27 Sama rit, bls. 54.
28 Þessi hugsun um að takmörkin séu frumforsenda frelsisins kallast á við heimspeki
John Stuart Mill um frelsið sem leit svo á að enginn væri frjáls ef allir nytu ótak-
markaðs frelsis, því þá ganga einstaklingarnir á frelsi hvers annars. John Stuart Mill,
Frelsið, íslensk þýðing Jón Hnefill Aðalsteinsson og Þorsteinn Gylfason, Reykjavík:
Hið íslenzka bókmenntafélag, 2009, bls. 41 og 141–142.
29 Camus lýsir þessum vanda sem skapast af ótakmarkaðri og ódauðlegri baráttu með
ítarlegum hætti í bók sinni Uppreisnarmanninum þar sem hann lýsir þeirri hug-
myndafræði sem fer út fyrir mannlega tilvist og dauðleika sem „röklegum glæp“.
Nánar er rætt um hugmyndir Camus um uppreisnina hér á eftir. Albert Camus, The
Rebel, bls. 3.
30 Eins og David Sherman hefur bent á forðast Camus að fara út fyrir mannlega
reynslu og byggir því í raun á því sem er sjálfgefið og sammannlegt. Nánar tiltekið
telur Camus heimspekilega greiningu án tengsla við mannlega tilvist skaðlega. Da-
vid Sherman, Camus, bls. 36–38.