Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 254

ARFUR PlATOnS
253
samræðunum beitir Sókrates stundum strangri þrætubókarlist, og reiðir sig
aðeins á forsendur viðmælenda sinna og lætur ekki í ljós eigin skoðanir. En
stundum lætur hann þær í ljós og fær viðmælendur til að samþykkja, sem
síðan leiðir til þess að hann hrekur tillögu þeirra. Reyndar er það svo að
samræðan Þeætetos hefur skýrast að geyma stranga þrætubókarlist. En þó
að svo megi líta á að hann notist oft og iðulega við þrætubókarlist í víðum
skilningi, þá viðrar hann einnig ljóslega eigin skoðanir. Þetta eru skoðanir
hans á dyggð og þekkingu, það er að segja sókratísk siðfræði. Þó hafa verið
færð rök fyrir því að þær séu ekki hluti af aðferðinni, heldur standi þessar
skoðanir iðulega fyrir utan hana.21 Jafnframt skulum við hafa hugfast að sú
þekking sem Sókrates þykist búa yfir er ekki raunveruleg þekking, eða það
sem hann kallar guðdómlega þekkingu, heldur aðeins ómerkilegt mannvit.
Arkesilás gekk þó lengra en Sókrates. Hann formgerði aðferðina. Með
því að skoða tillögu á þennan díalektíska hátt, þá leit hann ekki þannig á að
hann væri að hrekja eitt eða neitt, í þeim skilningi að hann þyrfti að hafna
tillögunni þar sem hún væri ósönn. Hann skildi málið öðrum skilningi og
þannig breytir hann sókratísku aðferðinni: með því að rannsaka tillöguna
á þennan hátt færði hann rök fyrir gagnstæðri tillögu, neitun hinnar upp-
haflegu tillögu, aftur einungis með því að nota forsendur þeirra sem stóðu
að tillögunni sem þeir yrðu að samþykkja. Tækist honum þetta, þá mátti
sýna, ekki að tillagan væri ósönn og það ætti að hafna henni, heldur að það
væru jafnsterk rök fyrir upphaflegu tillögunni og neitun þessarar tillögu. Í
ljósi þessa jafnvægis – þessa jafna styrks – raka fyrir og gegn upphaflegu til-
lögunni, þá hlyti maður að fresta dómi um hvor væri sönn, því annað væri
óheiðarlegt. Dómsfrestun er niðurstaðan; þátttakendur hafa ekki skynsama
ástæðu til annars en að fresta dómi. Þessi dómsfrestun útilokar þó aldrei
frekari rökræður, reyndar virðist hún krefjast stöðugra rökræðna.
Það er hvergi minnst á þessa útgáfu af sókratísku aðferðinni í samræðum
Platons, þó að oft sé talað um mikilvægi einhvers konar díalektískrar aðferð-
ar. En Sókrates virðist ekki leita þessa jafnvægis með þrætubókarlist sinni.
Og hvergi leggur hann til að við ættum að fresta dómi í ljósi þessa jafnvægis,
þótt hann sé vissulega enn í vanda. Þó er hann ávallt reiðubúinn að ræða
málið að nýju. Reyndar er það svo að önnur mikilvæg heimild um Arkesilás,
sem er Díógenes laertíos, frá upphafi 3. aldar e.o.t., segir að Arkesilás hafi
verið „fyrstur að fresta dómi vegna andstæðra raka“ (4.28). Þetta virðist því
hafa verið nýbreytni: þrætubókarlist sem leiðir til jafnvægis og dómsfrest-
21 Fyrir þessari túlkun hefur Julia Annas fært rök: „Plato the Skeptic“, bls. 316–325.