Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 99

JóN BRAGI PáLSSON
98
óhug þá er hún í sjálfu sér jákvæð vegna þess að hún vekur mann til meðvit-
undar. En samkvæmt Camus „hefst allt með meðvitund og ekkert hefur gildi
sem fer ekki í gegnum hana“.19 Meðvitundin er ekki niðurstaða rökhugsunar
eða vísindaleg niðurstaða eftir athugun, heldur það að veita veruleikanum
athygli. Með þessum hætti má „vekja sofandi heim og gera hann skýran
fyrir huganum“.20 Meðvitundin sem fjarstæðan vekur er þar með eins konar
innrás sem hefst þegar athyglinni er beint að raunveruleikanum, fremur en
meðvitaður sannleikur vegna könnunar á raunveruleikanum.21
Neikvæðar afleiðingar fjarstæðunnar
Fjarstæðan sem kveikja hinnar jákvæðu meðvitundar er engu að síður í senn
kveikjan að hinni neikvæðu afstöðu gagnvart dauðanum, það er uppgjöfinni
og afneituninni, sjálfsmorðinu og voninni. Lykillinn er að lifa með fjarstæð-
unni. uppgjöfina tengir Camus við níhilisma eða tómhyggju. Þetta er sú
skoðun að allt sé algjörlega merkingarlaust, veröldin sé aðeins kaldur efnis-
veruleiki, án nokkurs konar mannlegs veruleika. öll siðleg gildi eru tóm og
allt er leyfilegt. Camus telur að þessi afstaða hafi þá röklegu niðurstöðu að
virði lífsins hverfi, og því leiði það til sjálfsmorðsins.
Í grein sinni „Hugleiðing um listina, trúna og lífsháskann“ sem birtist
í Pælingum 1987 greinir Páll Skúlason frá þessari afleiðingu fjarstæðunnar.
Páll segir að níhilisminn sé tvenns konar, meðvitaður og ómeðvitaður. Hinn
meðvitaði níhilismi, það er viðurkenning á tómleika tilverunnar, leiðir til
sjálfsmorðsins, en hinn ómeðvitaði níhilismi leiðir til sjálfsblekkingar. Páll
útskýrir hinn ómeðvitaða níhilisma sem svo að fólk reyni í sífellu að fela fyrir
sér þennan níhilisma með því að „þykjast trúa á hin eða þessi verðmæti sem
í raun hafa glatað gildi sínu fyrir það, eru ekki lengur á neinn hátt lifandi í
lífi fólks“.22 Samkvæmt túlkun Páls er svarið við þessum tveimur afbrigðum
19 Sama rit, bls. 13.
20 Sama rit, bls. 44.
21 Camus nálgast því meðvitundina á fyrirbærafræðilegan og tilvistarspekilegan
hátt, það er meðvitundin vaknar vegna raunverulegar upplifunar mannsins á til-
vist sinni í gegnum hans eigin reynslu. David Sherman nefnir þetta tilvistar-fyrir-
bærafræði (e. existential phenomenology) Camus. David Sherman, Camus, bls. 38–44.
Camus varð sjálfur fyrir lífsreynslu snemma á ævi sinni sem markaði hugmyndir
hans um fjarstæðuna og meðvitundina en hann veiktist illa af berklum 17 ára og var
nærri dauða en lífi. Í kjölfar veikindanna var heilsa hans alla tíð óstöðug og nálægð
hans við dauðleika sinn áþreifanleg. Oliver Gloag, Albert Camus. A Very Short Intro-
duction, Oxford: Oxford university Press, 2020, bls. 39.
22 Páll Skúlason, „Hugleiðingar um listina, trúna og lífsháskann“, Pælingar. Safn erinda