Bókasafnið - 01.01.2003, Side 15

1890-1897 sem var hugsað sem viðbót við orðabók
séra Björns frá 1814. Gildi hennar er m.a. fólgið í því
að hann tók upp mikið af nýjum orðum sem var ekki
að finna í eldri orðabókum.
Skylt er að minnast einnig orðabókar Norðmanns-
ins Johans Fritzner Ordbog ouer det gamle norske sprog
sem kom fyrst út í Kristjaníu 1867 í einu bindi en
stórum aukin og endurbætt í þremur bindum 1883-
1896. Hefur hún verið mikið notuð af íslendingum allt
fram á þennan dag.
Hin mikla íslensk-danska orðabók sem Sigfús Blön-
dal vann ásamt konu sinni Björgu Þorláksdóttur, Jóni
Ófeigssyni og Holger Wiehe, kom út í Reykjavík á
árunum 1920-1924. Hún var ein mest notaða íslenska
orðabókin allt fram að fyrstu útgáfu Orðabókar
Menningarsjóðs sem byggði verulega á henni. Sigfús
byrjaði að vinna að orðabókinni upp úr aldamótun-
um 1900 að tillögu konu sinnar en hún mun hafa lagt
til að þau semdu orðabók skömmu eftir að þau giftu
sig í janúar 1903.
Snemma á öldinni ákvað Alþingi að samin skyldi
orðabók um íslenska tungu að fornu og nýju. Það var
þó ekki fyrr en vorið 1943 að háskólaráð samþykkti
fjárveitingu til samningar sögulegrar orðabókar sem
spanna átti tímabilið frá 1540 til okkar daga. Þetta var
upphafið að safni því sem kallað hefur verið Orðabók
háskólans en stofnun með sama nafni er ein af virt-
ustu stofnunum Háskóla íslands. Saga Orðabókarinn-
ar er rakin á heimasíðunni http://www.lexis.hi.is en
þar er seðlasafnið nú aðgengilegt almenningi.
Að sjálfsögðu komu út fleiri íslenskar orðabækur
fyrir 1963 en hér hafa verið upp taldar. Það ár telst
samt vera merkilegt fyrir þær sakir að þá er ráðist í
fyrsta sinn í að gefa út íslenska orðabók með skýring-
um á íslensku ætluð almenningi. Útgáfa íslenzkrar
orðabókar handa skólum og almenningi var í raun stór-
viðburður en undirbúningur hófst sumarið 1957
þegar Menntamálaráðuneytið ákvað að styrkja út-
gáfu hennar. Árni Böðvarsson málfræðingur var ráð-
inn í hálft starf sem aðalritstjóri bókarinnar en ýmsir
aðrir unnu með honum að orðasöfnun og samningu
skýringa. Segir Árni í formála að 1. útgáfunni að við
samningu orðabókarinnar hafi verið notaðar allar til-
tækar orðabækur og orðasöfn, m.a. seðlasafn Orða-
bókar háskólans, en að fyrst og fremst hafi verið
byggt á orðabók Blöndals. Stefnan var að einbeita sér
að 20. aldar máli en einnig eru orð úr fornbókmennt-
um tekin með. í formála kemur auk þess fram að við
val orða hafi þeirri reglu verið beitt að taka með
algeng orð, orð sem líklegt er að fólk rekist á í ræðu
eða riti. Það vakti því fyrir Árna og samstarfsmönn-
um hans að kortleggja málið eins og það var. Því er þó
ekki að neita að þeir hafa viljað leggja áherslu á gott
mál, því þótt „orð sem verða ekki talin góð íslenska"
eins og segir í formálanum séu oft tekin með eru þau
merkt sérstaklega með ? sem táknar að þetta orð beri
að forðast.
Önnur útgáfa orðabókarinnar kom út árið 1983 og
sú þriðja nú síðastliðið haust. Þriðja útgáfan mun
hafa verið sex ár í vinnslu en 19 ár eru síðan önnur
útgáfan var gefin út. Nýja útgáfan hefur að geyma um
8.000 ný flettiorð. í formála er tekið fram að ekki hafi
verið ráðist í gagngera heildarendurskoðun á annarri
útgáfunni að þessu sinni heldur hafi nokkrum af-
mörkuðum verkþáttum verið sinnt, og að stefnt sé að
næstu útgáfu fljótlega. í millitíðinni verði treyst á
umburðarlyndi lesenda. Um undirbúning þriðju út-
gáfunnar er m.a. sagt að fjöldi orða úr daglegu máli
hafi bæst við (t.a.m. er orðið sjitt tekið með), skýringar
hafa verið auknar og dæmum fjölgað. Einnig eru tald-
ir upp nokkrir efnisflokkar sem ítarlega var farið yfir.
Því miður er það svo að orð um bókasöfn ogbækur
virðast tilheyra þeim flokkum sem bíða yfirferðar í
næstu útgáfu. Ef flett er upp á orðum sem tengjast
bókasöfnum er fyrst að nefna orðið bófeauörður. Þar er
skýringin þessi: „starfsmaður í bókasafni", stutt skýr-
ing en hnitmiðuð. Bókasafn er skýrt á eftirfarandi
hátt: „opinber stofnun til varðveislu og notkunar
bóka.“ Aftur er skýringin stutt en varla getur verið átt
við nútímabókasöfn sem búa flest yfir svo miklu fleiri
gögnum en einungis bókum? Einnig er þar að finna
orðið bókasafnsfrœðingur sem ekki var að finna í fyrri
útgáfum. Skýringin er þessi: „sá sem hefur umsjón
með safni gagna, s.s. bóka, tímarita, skjala o.fl.þ.h. á
almenningsbókasöfnum, skólasöfnum og fleiri stöð-
um.“ Þetta er óneitanlega nokkuð sérkennileg og
gamaldags skýring. Af hverju skyldi almennings-
bókasöfnum og skólasöfnum gert hærra undir höfði
en öðrum safnategundum? Af hverju eru einungis
bækur, tímarit og skjöl talin upp af þeim gögnum sem
finnast á bókasöfnum? Hvar eru nýsigögnin og raf-
rænu gögnin? Þetta er þeim mun undarlegra þar sem
á sömu opnu er orðið bófemenntafrœðingur sem er ein-
faldlega skilgreint svo: „sá sem hefur lært bók-
menntafræði." Ennfremur: að sinna bófeauörsiu er að
gæta bóka, vera gæslumaður í bókasafni. Orðið bófea-
bfll sem var í 2. útgáfunni hefur verið tekið burt.
Kennsla í bókfræði hefur farið fram um árabil í
félagsvísindadeild Háskóla íslands. Þar hafa skil-
greiningar orðsins bókfræði verið skoðaðar í upphafi
námskeiðs. Það orð er gott dæmi um mismunandi
merkingar sem hafa birst í ýmsum orðabókum allt
eftir því hvaða áherslu á að leggja á orðið hverju
sinni. Skýringar 3. útgáfunnar á orðinu bókfræði eru
eftirfarandi: „1) bókleg fræði, þekking sem fá má af
bókum, 2) sú grein bókmenntafræði sem fæst við
flokkun og skráningu á höfundum og útgáfum." Fyrri
skilgreiningin, sem er reyndar ekki að finna í 2. útgáf-
unni, er nokkuð samhljóða skilgreiningum í eldri
orðabókum, s.s. orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-
1924 (1) bókmenntir, 2) þekking á bókum og 3) bókvit).
Ef flett er upp í íslensfeu alfræðiorðabókinni frá 1990 er
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003
13