Bókasafnið - 01.01.2003, Blaðsíða 56

orðum. í Library of Congress hefur t.d. verið
mótuð sú stefna að gefa má heimild allt að 10
efnisorð.63 Því ítarlegri sem lyklunin er þeim
mun fleiri aðgangsmöguleikar eru að efni
hennar, jafnframt þarf að hafa í huga upplýs-
ingagildið fyrir notandann.
3) Sértækni lyklunar. Skal gefa heimildum víðari
efnisorð jafnframt sértækum efnisorðum til að
halda saman efnissviðum? Á að nota almennt
(vítt) efnisorð (s.s. heiti fræðigreinar) með
þrengri efnisorðum? Ennfremur þarf að móta
stefnu um hvort nota eigi víddarlyklun, til dæmis
um mjög sérhæft efni (e. upward posting).
4) Hvaða fleti viðfangsefnis skal setja fram með
valorðum? Móta þarf reglur um hvernig lykla
eigi í einstökum efnisflokkum, svo sem bók-
menntum, sögu og landafræði, svo og móta
stefnu um meðferð tímabilaskiptinga, tungu-
mál gagna sem og útgáfuform.
5) Sérnöfn. Setja þarf reglur um mótun og með-
ferð sérnafna í lyklun, svo og nöfn stofnana,
örnefna og landfræðiheita, til dæmis hvort
jafnframt sé notað tilsvarandi samnafn þegar
sérnafn er notað sem valorð.64 Við lyklun
mannanafna er almennt stuðst við nafn-
myndaskrár bókasafna við mótun valorða og
reglur um samræmd höfuð við mótun annarra
sérheita.
Skjalfærð stefna um lyklun stuðlar að sam-
kvæmni og gerir þeim sem þróa efnisorðalykilinn og
lykla auðveldara fyrir. Gagnlegt að útbúa gátlista sem
hafður er til hliðsjónar þegar heimildir eru lyklaðar til
að tryggja hámarks samkvæmni við lyklun.
Til þess að tryggja sem nákvæmastar leitarheimt-
ur er nauðsynlegt að gæta nákvæmni við lyklun
heimilda og gaumgæfa að valorð lýsi innihaldi heim-
ilda á gagnorðan, markvissan og hnitmiðaðan hátt.
Hafa þarf í huga að við lyklun er ekki aðeins verið
að efnisgreina heimildir fyrir nútíðina heldur einnig
fyrir framtíðina, ennfremur að þarfir breytast - það
sem getur virst skipta litlu máli í dag getur verið
vegið þungt á morgun. Mikilvægt að reyna að setja sig
í spor notenda og hafa upplýsingaþarfir þeirra og
mismunandi leitaraðferðir í huga.
íslensk bókasöfn og upplýsingamiðstöðvar þurfa
að standa sameiginlega að stefnumörkun um efnis-
orðagjöf. Stofna þarf Efnisorðaráð bókasafna með full-
trúum allra safnategunda, setja þarf fram stefnumark-
andi reglur sem samstaða væri um að fylgja og standa
að þróun kerfisbundins efnisorðalykils. Nauðsynlegt
er að Kerfisbundni efnisorðalyfeillinn sé aðgengilegur á
Netinu og nýjum orðum bætt inn reglulega. Stefnu-
mörkun um aðferðir við samantekt efnisorðalykilsins
og beitingu hans þarf einnig að vera aðgengileg á
Netinu. Þá væri æskilegt að gefa bæði handbókina og
efnisorðalykilinn út a.m.k. öðru hverju.
Þeir sem nota kerfisbundna efnisorðalykilinn við
lyklun þurfa að kynna sér vel uppbyggingu hans, þá
hugmyndafræði sem hann byggist á, svo sem staðla,
ennfremur þær reglur sem settar eru fram um upp-
byggingu og notkun. Þeir sem sinna upplýsingaþjón-
ustu á einstökum söfnum þurfa einnig að kunna góð
skil á efnisorðalyklinum, þekkja hann vel sem og
uppbyggingu lykilsins til að geta notað sér kosti hans
við upplýsingaleitir, því markvissari leitarheimtur
fást ef viðkomandi kann skil á því lyklunarmáli sem
notað er og hvernig því er beitt í viðkomandi gagna-
grunni.
Æskilegt væri að stofnuð yrði nokkurs konar
bókfræðimiðstöð, t.d. í Landsbókasafni íslands - Há-
skólabókasafni þar sem væri miðstöð skráningar,
flokkunar og lyklunar fyrir landið allt. Hvað lyklunina
varðar þá starfaði efnisorðaráð skipað fulltrúum allra
safnategunda með ritstjóra og/eða ritnefnd efnis-
orðalykilsins. Fyrsta verk slíks efnisorðaráðs væri að
kynna sér aðferðir annarra þjóða við lyklun svo og
alþjóðlega staðla og marka stefnu í uppbyggingu
efnisorðalykilsins með hliðsjón af þeim, halda nám-
skeið fyrir þá bókasafns- og upplýsingafræðinga sem
lykla gögn til tryggja samræmingu og gæði lyklunar.
Nú á dögum eru ýmsar tilraunir í gangi með upp-
byggingu svokallaðra samtengdra efnisorðalykla (e.
super thesauri) og/eða fjöltyngdra efnisorðaskráa (e.
multilingual thesauri) því væri æskilegt að jafnframt
íslensku efnisorði væri fundin samsvörun þess á
ensku sem t.d. byggðist á LCSH lyklinum. Hjá öðrum
þjóðum er valorðum í efnisorðalyklum gjarnan gefin
flokkstákn eftir því flokkunarkerfi sem notað er og
væri æskilegt að svo væri gert en hugsanlegt er að
nota flokkstákn sem „millimál" í samtengingu efnis-
orðalykla á ólíkum tungumálum.65 Samtenging ólíkra
gagnagrunna við heimildaleit er framtíðarsýn og
fjöltungu efnisorðalykill er lykilatriði við markvissar
upplýsingaheimtur í slíkum gagnagrunnum.
Lokaorð
Vegna vaxandi samskipta og samvinnu landa á milli
á sviði bókasafns- og upplýsingamála er mikill áhugi
fyrir uppbyggingu fjöltyngdra kerfisbundinna efnis-
orðalykla og/eða samtengingu núverandi efnisorða-
lykla. Menningarbundinn munur milli land- og mál-
svæða torveldar þó slíka vinnu. Um nokkurt skeið
hefur samvinnuverkefnið Multilingual Access to Subject
(MACS) verið í gangi þar sem gerðar eru tilraunir með
að tengja saman efnisorð úr þýska efnisorðalyklin-
um, þeim franska og bandarísk/breska.66 Einnig er
starfandi alþjóðlegur vinnuhópur um leiðbeiningar
um gerð fjöltyngds efnisorðalykils, Guidelines for
Multilingual Thesauri. Gert er ráð fyrir að drög liggi
fyrir í ársbyrjun 2003.67
Við mótun stefnu og við þróun aðferða við lyklun
hér á landi er nauðsynlegt að líta til þess hvernig
54
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003