Bókasafnið - 01.01.2003, Síða 41

Hanna Þórey Guðmundsdóttir og Sigrún Magnúsdóttir
Hlaðan - stafrænt námsgagna-
safn við Háskólann á Akureyri
Þörfin fýrir rafræn skammtímalán
í byrjun ársins 2002 var komið upp gagnabanka við
Háskólann á Akureyri sem í daglegu tali gengur undir
nafninu Hlaðan. Fjarkennsla hefur aukist jafnt og
þétt undanfarin ár og samfara því breytast kröfur til
bókasafna varðandi upplýsingaþjónustu og öflun
lesefnis. Vegna þess hve mikill tími bókavarða fór í að
senda greinar og bækur til fjarnema víða um land í
þeim tilgangi að veita betri þjónustu var horft til há-
skóla erlendis hvernig þeir leystu þessi mál. Kennslu-
umhverfi nú til dags er orðið mjög rafrænt og síaukin
tækni auðveldar kennurum að koma efni til nem-
enda. En til þess að birta efni sem háð er höfundarétti
var nauðsynlegt að koma upp Hlöðunni.
í háskólum einkum í Bretlandi og Bandaríkjunum
var sú leið farin sem Háskólinn á Akureyri kaus, þ.e.
að koma á fót stafrænu námsgagnasafni (electronic
reserves collection) þar sem allir nemendur og kenn-
arar hafa aðgang að margvíslegu efni á rafrænu formi
vegna námskeiða með lykilorðum. Upplýsinga um
tækjabúnað, forrit og aðferðir var í fyrstu leitað á vef-
síðum samtaka bandarískra rannsóknabókasafna
ARL (Association of Research Libraries) (www.arl.org
og http://www.arl.org/transform/eres/index.html) og
síðar á tölvupóstlistanum ARL-ERESERVE (http://
www.cni.org/Hforums/arl-ereserve/about.html).
Óhætt er að fullyrða að það voru engin sérstök vand-
kvæði við að koma Hlöðunni upp hvað tæknilegu
atriðin varðaði en það sama var ekki að segja um
heimildir höfundarrétthafanna. Þar sem um braut-
ryðjendastarf var að ræða og engir samningar í gildi
um efni t.d. íslenskra höfunda þurfti að leita lausna á
þeim málum.
Samningur við Fjölís
Áður en hver einstakur bókarkafli eða tímaritsgrein
er skönnuð inn og vistuð í Hlöðunni þarf að afla leyfis
höfundarrétthafa. Heimilda fyrir erlent efni á ensku
má leita frá stofnun sem nefnist Copyright Clearance
Center (http://www.copyright.com/) og starfar í
Bandaríkjunum eða í gegnum útgefandann sjálfan ef
CCC hefur ekki umboð til að selja birtingarréttinn. Þó
skal taka fram að einungis er keyptur réttur til að
skanna inn efnið og á þá eftir að útvega það t.d. með
millisafnalánum ef það er ekki til á bókasafninu.
Leyfisveitingar fyrir íslenskt efni fara í gegnum
Fjölís sem er hagsmunafélag samtaka sem koma
fram fyrir hönd rétthafa að verkum sem njóta höf-
undarréttar og nýtt eru með ljósritun eða annarri
hliðstæðri eftirgerð rita.l Menntamálaráðherra gerði
samning við Fjölís árið 2001 um greiðslu vegna ljós-
ritunar og hliðstæðrar eftirgerðar í skólum landsins2
en skönnun fellur ekki undir hliðstæða eftirgerð
heldur er það stafræn eintakagerð. Því gerði Háskól-
inn á Akureyri tilraunasamning við Fjölís þar sem
kveðið er á um hvað má birta, hversu mikið af hverju
verki, hvernig birtingu skuli háttað, t.d. upplýsingar
um höfund, og einnig greiðslu. Greiðslan fer að sjálf-
sögðu eftir lengd hverrar greinar og fjölda nemenda
er fá úthlutað lykilorði að hverri grein. Hafa ber í huga
að greiða þarf fyrir hvert skipti sem efni er notað þ.e.
heimildin gildir aðeins í eitt misseri í senn. í upphafi
hvers verks sem sett er inn í Hlöðuna eru notendur
áminntir að um verkið gilda ákvæði höfundalaga og
að ekki sé heimilt að fjölfalda það né dreifa því frekar
án samþykkis rétthafa verksins. Auk þess er skylt að
í hverju skjali komi greinilega fram allar nauðsynleg-
ar bókfræðilegar upplýsingar, þ.e. titill tímarits eða
bókar, greinar eða kafla, útgáfuár, blaðsíðutal o.s.frv.
Ef um myndir er að ræða í verkunum er þess einnig
krafist að þær séu tíundaðar sérstaklega enda eru
þær verndaðar með höfundalögum á sama hátt og
skrifaður texti.
Samningur Háskólans á Akureyri við Fjölís, sem er
tilraunasamningur og sá fyrsti sinnar tegundar hér á
landi, verður endurskoðaður að loknu fyrsta samn-
ingstímabilinu. Fjölís sér síðan um að skipta greiðsl-
unni á milli höfundar og útgefanda að frádregnu um-
sýslugjaldi. Ljóst er að samningurinn hefur þó nokk-
urn kostnað í för með sér fyrir háskólann en hann má
augljóslega ekki verða svo hár að hann hindri upp-
byggingu gagnasafnsins. Kostnaður hefur ekki staðið
í veginum fyrir sambærilegum verkefnum í banda-
rískum háskólum þar sem fjölmargir háskólanna
skanna og birta efni í stafrænum námsgagnasöfnum
án þess að greiða fyrir það og bera þá fyrir sig
BÓKASAFNIÐ 27. ÁRG. 2003
39