Sveitarstjórnarmál - 2021, Side 57

launakostnaðar sveitarfélag og
útsvarstekna en hækkar þegar í
bakseglin slær. Þetta má glöggt greina
í mynd 2. Á hrun árunum 2009-2011
fer hlutfallið upp í 88-90% og lækkar
næstu árin. Þessi áhrif er enn skýrari í
núverandi samdráttarskeiði, en í fyrra
fóru nær allar útsvarstekjur, eða 96%, í
að greiða laun og launatengd gjöld.
Hagsveiflur eru reglulegar en þó er hver
með sínum svip. Þannig hefur íslenskur
þjóðarbúskapur gengið í gegnum
tvö lík en þó ólík samdráttarskeið á
undanförnum 10-12 árum.
Hrunið 2008 hafði för með sér mikinn
samdrátt landsframleiðslu, alls 10,5%
árin 2009 og 2010. Fyrst og fremst var
um skuldakreppu að ræða sem síðar
hafði áhrif á kaupmátt, atvinnu og loks
tekjur. Bankahrunið og skuldastaðan
þrengdu verulega að möguleikum til
hagstjórnar. Sveitarfélögin fóru ekki
varhluta af þessu eins og enn er í fersku
minni. Skuldir þeirra stökkbreyttust,
tekjur drógust saman og útgjöld til
félagsþjónustu snarhækkuðu. Til þess að
laga skuldastöðuna var sveitarfélögum
nauðugur einn kostur að draga úr
framkvæmdum hvort sem er til viðhalds
eða nýframkvæmda og súpa sveitarfélög
enn seyðið af því.
Kórónuveirukreppan er fyrst og fremst
tekjukreppa, fyrst í ferðaþjónustu en
síðar í ýmsum atvinnugreinum. Hagstofa
áætlar að samdráttur landsframleiðslu
hafi numið 6,5% 2020. Samdráttarskeiðið
telur hagstofa verða stutt, því stofnunin
spáir 2,6% hagvexti í ár og annað eins
á næsta ári. Þótt hagvöxtur glæðist
verður atvinnuleysið áfram þrálátt að
mati hagstofunnar og síst betri horfur á
vinnumarkaði nú en á árunum eftir hrun.
Hagstofa reiknar með að atvinnuleysi
verði 7,8% af vinnuafli í ár, sem er svipað
og árið 2010. Eftir fimm ár, eða árið 2026,
verður atvinnuleysi áfram verulegt eða
um 4,3%. Þetta er ekki ósvipuð þróun og
varð eftir hrun.
Veiran veldur búsifjum
Hóflegrar bjartsýni gætti í
fjárhagsáætlunum sveitarfélaga fyrir
árið 2020 sem litaðist þó af erfiðleikum
í ferðaþjónustu vegna falls WOW og
aðeins tæplega 2% hagvexti. Þannig var
gert ráð fyrir að efnahagur og afkoma
yrðu ívið lakari en 2019. Áætlað var
að veltufé frá rekstri yrði rösklega 8%,
FJÁRMÁL SVEITARFÉLAGA
57
Hagsveiflur eru reglulegar
en þó er hver með
sínum svip. Þannig hefur
íslenskur þjóðarbúskapur
gengið í gegnum tvö lík en
þó ólík samdráttarskeið á
undanförnum 10-12 árum.
nokkru minna en 2019, en að skuldir
og skuldbindingar myndu lækka lítillega
í hlutfalli við tekjur úr 104% í 103% og
fjárfestingar yrði svipaðar og 2019, í
kringum 12,8% af tekjum.
Kórónuveirukrísan kollvarpaði þessum
áætlunum. Mikil óvissa um framvindu
efnahagsmála ríkti þegar veiran kom
fram. Nokkur sveitarfélög og samtök
þeirra lögðu fram sviðsmyndir og spár um
að 10-20% atvinnuleysi myndi vara um
nokkurra ára skeið. Á þeim forsendum
fékkst að til þess að sveitarfélög gætu
staðið við fjárhagsáætlanir sínar og haldið
uppi þróttmiklum fjárfestingum til að
auka atvinnu væri lánsfjárþörf þeirra um
50 ma.kr. í heild fyrir árin 2020 – 2021.
Kröfur voru gerðar til ríkissjóðs um að
hann greiddi fyrirfram þessa fjárhæð og/
eða liðkaði fyrir aðgengi sveitarfélaga að
lánsfjármagni á hagstæðum kjörum. Af
almennum aðgerðum varð þó ekki, nema
í mjög takmörkuðu mæli.
Afkoma sveitarfélaga reyndist mun betri í
fyrra en óttast var. Kemur þar margt til, en
ekki síst í því að tekjuþróunin varð mun
hagstæðari. Í fyrsta lagi varð atvinnuleysi
töluvert minna en fyrstu áætlanir
gerðu ráð fyrir. Í öðru lagi höfðu ýmsar
aðgerðir ríkisins í för með sér að áhrif
atvinnuleysis á útsvarstekjur voru ekki
jafn miklar og ella hefði orðið. Heimild
til útgreiðslu séreignasparnaðar bætti
í þriðja lagi umtalsverðum fjárhæðum
við útsvarsstofn. Atvinnuleysi varð
einkum í ferðaþjónustu þar sem laun
eru tiltölulega lág og munur á þeim og
atvinnuleysisbótum tiltölulega lítill. Allt
aðrar og betur launaðar stéttir misstu
vinnuna í hruninu sem hafði mikil áhrif á
útsvarsstofninn.
Þótt afkoma sveitarfélaga 2020 hafi
reynst betri en óttast var blasir við
að afkoman var mjög slök. Veltufé í
hlutfalli við tekjur varð aðeins helmingur
þess sem fjárhagsáætlanir gerðu ráð
fyrir og skuldir fóru 28 ma.kr. umfram
áætlun. Laun og tengd gjöld hækkuðu
verulega og má án efa rekja að nokkru
til aðgerða vegna faraldursins. En
einnig reyndust lífskjarasamningarnir,
sem kváðu á um launahækkanir með
fastri krónutölu, sveitarfélögum ákaflega
dýrir, enda meðallaun tiltölulega lág hjá
Mynd 1. Mynd 2.