Helgarpósturinn - 23.07.1987, Blaðsíða 30

MAL OG MENNING
Um kurteisi (2)
í síðasta þætti ræddi ég nokkuð um orðið
kurteisi og komst að þeirri niðurstöðu, að
orðið hefði borizt úr miðensku inn í norsku
og þaðan í íslenzku. En hér er aðeins um að
ræða þátt úr miklu stærra máli. Orð, sem
tákna kurteisi og kurteislega titla, eru þáttur
í áhrifum riddaramenningar og hirðsiða.
Vera má, að þessi áhrif hafi tekið að berast
hingað norður eftir á 12. öld. Upphaf áhrif-
anna eru frá Frakklandi, en leiðirnar þaðan
tii Norðurlanda virðast einkum hafa verið
tvær. Orðið kurteisi virðist komið frá Frakk-
landi um England til Noregs og þaðan til ís-
lands. Hin leiðin lá frá Frakklandi um Þýzka-
land til Norðurlanda. Ahrifin á íslenzku eru.
sennilega í fæstum tilvikum bein. Það verður
þó aldrei fullyrt til hlítar. íslenzka og norska
voru svo líkar að orðaforða um þessar mund-
ir, að erfitt er að ákveða, hvað er norskt og
hvað er íslenzkt. Einnig er í mörgum tilvik-
um erfitt að staðhæfa, hvert veitimálið, þ.e.
málið, sem orð er fengið úr, hefir verið. Hér
er ekki tóm til að ræða, hverjar aðferðir er
hægt að nota til þess að komast sem næst
sanni um þetta efni.
Árið 1217 varð Hákon Hákonarson kon-
ungur í Noregi. Með valdatöku hans eflast
riddaraleg áhrif við norsku hirðina, en við
hana höfðu íslenzkir höfðingjar mikinn sam-
gang, enda virðast íslendingar hafa gengið
um eins og gráir kettir við hirðir erlendra
konunga allt frá landnámsöld, ef treysta má
íslenzkum fornritum. Frá norsku hirðinni er
sennilegt, að orð, sem tákna kurteisi og kurt-
eislega sidi, hafi komið inn í íslenzku.
Áhrifin frá hirðinni hafa borizt munnlega,
en mörg riddaraorð hafa komið hingað með
svo kölluðum riddarasögum. Um uppruna
þeirra er ýmislegt á huldu. Bókmenntafræð-
ingar telja, að flest handrit þeirra séu íslenzk.
Allt um það er öruggt, að margar riddarasög-
ur voru þýddar í Noregi, m.a. fyrir tilstuðlan
Hákonar gamla, úr frönsku eða anglónor-
mönsku (anglófrönsku). En frá sjónarmiði ís-
lenzks orðaforða skiptir ekki miklu máli,
hvort bækurnar voru þýddar í Noregi eða á
íslandi. Aðalatriðið frá þessum sjónarhóli
séð er, að handritin eru íslenzk, en í því felst,
að bækurnar hafa verið lesnar á íslandi. Orð
úr þeim hafa þannig festst í íslenzkum orða-
forða. Ýmis rit, t.d. sagnfræðirit, voru þýdd á
Islandi, og með þeim hafa borizt erlend
áhrif. Á sama hátt og sagt var, að áhrifin frá
norsku hirðinni hafi verið munnleg, hafa
áhrifin frá þýðingunum verið bókleg.
Á sama veg og kurteisi barst hingað vestari
leiðina, þ.e. um England, komu orðin hae-
uerskur og hœuerska austari leiðina, þ.e. frá
Þýzkalandi. Orðin hœuerskur og kurteis eru
samræð. Þegar talað er um samræð orð eða
samheiti er ekki átt við, að merking orðanna
sé nákvæmlega hin sama, heldur að merk-
ing þeirra sé svo skyld, að þau séu umskipt-
anleg í sumum — helzt sem flestum tilvikum.
Ef til vill gefst færi á að skýra þetta hugtak
(samrœdur) nánar í síðari þáttum.
Ekki get ég fullyrt, hvenær orðin hoe-
uerska, hœuerskur og hceuersklegur hafa
komizt inn í íslenzku. En allt bendir til, að
þetta séu hirðleg orð. Þau eru örugglega
kunnug í íslenzku á 13. öld. og hafa að öllum
líkindum borizt hingað um svipað leyti og
orðið kurteis, en ekki verður fullyrt nánara
um þetta efni. Ég geri ráð fyrir, að orðið hce-
uerskur hafi borizt hingað frá norsku hirð-
inni fremur en með þýddurn bókum. En í
raun skiptir þetta litlu máli. Þótt orðið hœ-
uerskur sé miklu íslenzkulegra í útliti en kurt-
eis, er það ekki norrænt að uppruna. Ber
tvennt til þessa íslenzka svipmóts: orðið er af
germönskum stofni og hefir auk þess verið
aðlagað íslenzku málkerfi, eins og rakið mun
verða.
Hœuerskur er tökuorð úr miðlágþýzku
höuesch, en það orð samsvarar nútímaþýzku
höfisch (og raunar einnig hiibsch „lagleg-
ur“). Þýzka orðið er myndað af Hof, sem
merkir „hirð" og er sama orð og hof í ís-
lenzku, en það orð var haft um blóthús ása-
trúarmanna. Miðlágþýzka orðið höuesch
merkti þannig í rauninni „hirðlegur“. Það er
tökuþýðing úr fornfrönsku cortois, sem á var
minnzt í síðasta þætti. Þetta er í samræmi við
það, sem áður var sagt, að upphaf áhrifanna
væru á Frakklandi, þótt Þjóðverjar hafi að-
lagað þau sínu máli. En eðlilegt er að skýra,
hvers vegna höuesch verður hceuerskur í ís-
lenzku. Ef orðið hœuerskur er tekið inn í ís-
lenzku á 12. öld eða snemma á 13. öld, er
eðlilegt, að lágþýzkt ö verði œ í íslenzku, því
að í sumum tilvikum er œ í nútímamáli orðið
til úr fornu ö-hljóði. Það yrði ofiöng saga að
rekja þetta mál hér. Sumir orðsifjafræðingar
gera þó ráð fyrir, að þýzka orðið hafi verið
sett í sambandi við sögnina hœfa og nafn-
orðið hcefi, sem notað var um það, sem var
sæmandi einhverjum sbr. fékk sér nú konu
þá, er honum þótti uid sitt hæfi. Enn fremur
er til orðið hœfilátr, sbr. uer þú hœfilátr ok
eigi mikillátr. Hœfilátr er þannig ekki ósvip-
aðrar merkingar og hœuerskur. En það er
ekki aðeins stofnsérhljóðið, sem skýra þarf,
heldur einnig endingin - (u)erskur. Endingin
-eskur er sjaldgæf, kemur þó fyrir í tökuorð-
um eins og þýdeskr. Hins vegar var endingin
-uerskur allalgeng, sbr. t.d. orð eins og gaul-
uerskur, huinuerskur, uíkuerskur o.s.frv. Að-
lögun orðsins til íslenzku er þannig fólgin í
því, að breytt er um endingu til samræmis
við algeng norræn orð. Og auk þess kemur
til mála, að alþýðuskýring hafi haft áhrif á
orðið, ef menn hafa sett það í samband við
sögnina að hœfa. Vel má það vera, þótt það
hafi ef til vill ekki haft áhrif á hljóðafar orðs-
ins.
Og áfram verður haldið með kurteisisorð í
næsta þætti.
Athugasemd. í þætti mínum í Helgarpóstin-
um 9. júlí var afskræmilega farið með tilvitn-
un í Hávamál. Rétt er tilvitnunin á þessa leið:
At hyggjandi sinni skylit madr hrœsinn uera.
HH
HVAÐ ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA?
ELÍN ÞÓRHALLSDÓTTIR
NEMI í SKÓSMÍÐI
,,Eg er ad fara í sumarfrí og œtla
að byrja á þuí aö fara til Ólafsuíkur
og uera þar í nokkra daga. Ég uon-
ast til þess að geta skoöað mig eitt-
huað um á Snæfellsnesi en þaö fer
auðuitaö eftir þuí huort ég hef ein-
huern tíma til þess. Á laugardaginn
fer ég suo heim til Húsauíkur þar
sem ég œtla að heimsœkja kunn-
ingja mína. Suo ef það uerður ball
fer ég auðuitað þangað."
STJÖRNUSPÁ
HELGINA 24.-26. JÚLÍ
nrwwiTKi.imk
Föstudagurinn verður rólegur og þægilegur og
ekki ólíklegt aö þú hafir heppnina meö þér á einhvern
hátt. Fjölskyldan verður líka einstaklega hjálpsöm.
Laugardagurinn byrjar kannski illa og þú kannt aö
þurfa aö breyta áætlunum þínum. Ekki lofa ein-
hverju, sem þú getur ekki efnt, og reyndu aö sinna
skyldum þínum. Sunnudagurinn getur orðið ágætur,
ef þú krefst ekki of mikillar athygli.
M»if
Þú treystir þér ekki lengur til að samþykkja þær
takmarkanir, sem fylgja ákveðnu sambandi, þó á því
séu bæöi góöar og slæmar hliðar. Þú getur heldur
ekki leitt hjá þér þær þreytingar, sem eru aö veröa í
einka- eöa heimilislífi. Nú er óþarfi að fela tilfinning-
arnar eða hæfileikana og tími til kominn aö taka end-
anlega áköröun svo aöstæöur þínar batni. Fjármálin
lita aöeins betur út, en faröu samt varlega enn um
sinn.
TVÍBURARNIR (22/5-21/6]
Láttu þig hafa það þó auraráðin veröi lítil á næst-
unni, ef framþúöarlausn á atvinnumálum er í sjón-
máli og þú hefur búiö þig vel undir aö fá viðurkenn-
ingu í starfi. Deilur síöustu vikna hafa farið illa meö
þig á tilfinningasviðinu, en þú verður aö fá aukið
sjálfstraust, því mest spennandi tímabil ársins er aö
ganga í garö. Taktu á vandamálum, sem tengjast
vinnunni og brátt verður þú í fararbroddi.
Föstudagurinn veróur frábær fyrir Krabba, sem
njóta þess aö deila tilfinningalegri reynslu meö öör-
um. Þetta er líka ágætur dagur til að hressa upp á út-
litið, t.d. meö því aö kaupa ný föt eða fara í klippingu.
Ástvinir kunna líka að meta slík tilþrif. Þaö er ekki víst
að Krabbatöfrarnir skili þeim árangri, sem þú væntir
á laugardag. Ástandiö skánar þó þegar líður á dag-
inn.
LJÓNIÐ (21/7-23/8)
Nú verður þú að sýna öörum fram á það hver ræö-
ur og hvað þú getur verið ákveðinn og sjálfstæður.
Þér mun ganga vel meö þau verkefni, sem þú tekst
á viö. Þetta er gott tíma bil í líf i þínu, sem enginn getur
eyðilagt fyrir þér. Nýveriö kom svolítið í Ijós, sem olli
því að þú breyttir um skoðun eða áætlun. Nú veistu,
að þetta varnaði því að þú lentir í aðstöðu, sem hefði
verið erfið fyrir tilfinningalífið.
I.. Il llllll lllll—■
Þú kærir þig eflaust ekki um að heyra minnst meira
á fjármál. Þetta er hins vegar rétti tíminn til að sýna
þeim, sem hafa komið illa fram á þeim vettvangi,
fram á að þú lætur ekki þjóða þér slíkt. Þér finnst
kannski erfitt að vera háður öðrum, en breyting á því
gæti haft miklar breytingar á lífsstíl í för með sér.
Reyndu að slaka á og eyddu ekki tímanum í að rök-
ræða við fólk, sem þér tekst örugglega ekki að sann-
færa.
VOGIN (24/9-22/10]
Föstudagurinn getur veitt þér margháttaða gleði
og hann er tilvalinn til verslunarferða. Þú gætir orðið
fyrir vonbrigðum í tengslum við vinnu á laugardag,
vegna skorts á stuðningi frá ástvini þínum. Vinir þínir
gætu reynst fullsjálfstæðir og tannhvassir á sunnu-
dag, svo þú þarft á mikilli kænsku að halda til að
halda sæmilegu samkomulagi.
SPORÐDREKINN (23/10-22/11
Það er heppilegra fyrir þig að kaupa eitthvað en
selja á föstudag og þú hlýtur mikla uppörvun, sem
styrkir þá trú að þú sért á réttri braut. Ákveðinn aðili
gæti brugðist þér á laugardag og þú ættir ekki að
gera neinar breytingar, sem snerta atvinnu þína.
Trassaðu ekki að hugsa um heilsuna. Þú getur komið
miklu í verk á sunnudag, ef þú kærir þig um.
BOGMAÐURINN (23/11-21/12
Þú getur sáralítið gert til þess að ná sáttum við
fólk, sem er enn of ringlað eða reitt til að mæta þér
á jafnréttisgrundvelli. Það er þó a.m.k. huggun hve
björt og örugg nánasta framtíð er, miðað við það
sem á undan er gengið Vertu ekki með neina
„stæla", því það á fleira eftir að koma í Ijós, sem
breytir stöðunni í einkalífi þinu og framtíðaráætlun-
um varðandi atvinnu.
STEINGEITIN (22/12-21/1
Farðu afar varlega á föstudag, þegar rómantik eða
hjónabandið er annars vegar. Ástvinir eru sérlega
viðkvæmir og það gerir illt verra, ef þeim finnst þeir
vanræktir. Fjölskyldumál geta síðan staðið rómantík-
inni fyrir þrifum á laugardag og ekki er ótrúlegt að
hætta verði við fyrirhuguð stefnumót. Sunnudagur-
inn er vel til þess fallinn að rey na að sjá hlutina úr f jar-
lægö.
VATNSBERINN (22/1-19/2
Næsta mánuðinn mun þér finnast þú vanræktur,
eða misskilinn. Undir niðri veistu þó að brátt verður
þú að endurmeta margt i lífi þínu. Mundu bara, að þó
slíta verði ákveðin bönd koma önnur varanlegri í
staðinn. Þetta er á allan hátt góður tími til að leita
meiri fullnægju og viðurkenningar á nýjum slóðum.
Ákveðinn aðili er ósammála breytingum og sér ekki
kostina við þær. Þess vegna verður þú að fara var-
lega.
FISKARNIR (20/2-20/3
Þú hefursýnt öðrum hve þolinmóðurog skilnings-
ríkur þú getur verið, en nú er timi til kominn að fólk
finni að þú haggast ekki nema ákveðnir hlutir verði
tryggðir. Lífið er ósköp rólegt þessa dagana og þú
ættir að nýta tímann til að leggja á ráðin með fram-
tíðina. Þú þarft brátt á öllum styrk þinum að halda,
vegna óvæntra breytinga i starfinu. Óhamingjusöm
persóna þarf á stuðningi þínum og uppörvun að
halda.
30 HELGARPÓSTURINN