Morgunblaðið - 09.07.1975, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. JÚLl 1975
17
blaða
steinhöggvurum og spurði þá,
hvað þeir gerðu, Hinn fyrsti
svaraði: „Ég hegg steina."
Annar svaraði: „Ég bý til horn-
steina.“ En hinn þriðji sagði:
„Ég er að byggja dómkirkju.“
Hugsjónastefna hefur stuðlað
að þvi að gera New York Times
að einu traustasta og virtasta
blaði í heimi. Tengdasonur
hennar, Dryfoss, á ekki einn
heiðurinn af þvi, heldur einnig
sonur hennar.
Annað merkt, ameriskt blað,
sem unnið hefur verið upp af
næstum því engu, er
Washington Post. Sá, sem tókst
það, var verðbréfasali og fé-
sýslumaður, Eugene Meyer. Ég
hitti hann i miðdegisboði í
Bandaríkjunum, þvi að Odd
Nansen var góður vinur bróður
hans. Þegar ég spurði hann,
hvað í ósköpunum hefði komið
verðbréfasala til að verða rit-
stjóri, sagði hann, að sig hefði
alltaf langað til að hafa völd og
hefði haldið, að auðæfum
fylgdu völd. Hann sneri sér því
að því að græða peninga, og
hann græddi mikla peninga, en
brátt varð honum ljóst, að
stjórnmálamenn hefðu meiri
völd en rikt fólk. „Þess vegna
varð ég stjórnmálamaður, en
mér skildist fljótt, að stjórn-
málamenn neyðast til þess að
gera það, sem kjósendurnir
vilja." (Þetta er í Bandaríkj-
unum, en ekki i Noregi eða
sósíalistisku rikjunum.) „Og
hverjir eru það, sem hafa áhrif
á kjósendurna?" hélt Meyer
áfram? „Það eru blöðin. Nú á
ég blað, og nú hef ég áhrif,“
sagði hann að lokum.
ástralska blaðaútgefanda Keith
Rupert Murdoch. Báðir eru
sammála um dugnað hans.
Hann gerði hið dauðadæmda
„Sun“ að stórblaði með feiki-
legri útbreiðslu, en með að-
ferðum, sem margir vilja ekki
láta sér lynda: nákvæmum lýs-
ingum á glæpum, afhjúpun
einkalifs þekkts fólks og meiri
kynlífs- og klámsögum en
nokkurt enskt blað hafði þorað
fram að þessu.
En snúum okkur svo að and-
stæðunni, „The Guardian". Sá,
sem setti svip sinn á þetta blað,
var hinn velmetni J.L. Garvin,
sem var ritstjóri þess til 1942.
Hann skrifaði um „Sál dag-
blaðs“. Hann greindi á milli
blaða, sem hefðu sál og skap-
festu, og hinna, sem hefðu slikt
ekki.
I New Statesman 25. okt. sl.
er rætt um David Astor, núver-
andi ritstjóra The Guardian,
undir fyrirsögninni „Silfur-
skeiðin", til að skirskota til
Einnig kemur hér tengdason-
ur inn i myndina, Philip L.
Graham. Meyer fékk honum
stjórn blaðsins i hendur 1946,
og hann jók enn álit blaðsins.
Hann batt sjálfur enda á líf sitt
1963, en þá tók kona hans,
Katharine Graham, við stjórn-
inni, og undir leiðsögn hennar
hefur vegur blaðsins enn
haldið áfram að vaxa.
Síðasti
fyrirmaður-
inn í Fleet
Street
Bæði Stangerup og New
Statesman taka kuldalega af-
stöðu gagnvart hinum ensk-
þess, að hann sé fæddur til
auðs, en greinin er full
aðdáunar á David Astor. „I
rauninni siðasti fyrirmaðurinn
(grand seigneur), sem eftir er í
Fleet Street.“ Astorarnir
standa þrepi hærra en hinir
blaðakóngarnir, segir New
Statesman. David Astor er það,
sem afkomendur hinna blaða-
kónganna eru ekki, nefnilega
góðum vitsmunum gæddur.
Bezti vinur og hetja David
Astors var George Orwell
(„1984“). Astor er ekki með
öllu ókunnugt um stærð sína.
Hann fæddist i hinu fræga
Cliveden vestanhafs. Móðir
hans, Nancy, var óforbetranleg-
ur bindindisprédikari, en faðir
hans var þingmaður fyrir
Ihaldsflokkinn. Afi hans,
William Waldorf Astor, sagði:
„Það er allt í lagi með Ameriku,
ef maður þarf að vinna sér inn
peninga, en af hverju þeir, sem
eru fjárhagslega sjálfstæðir,
eru hérna meira en viku, er
mér erfitt áð skilja.“
Þegar David Astor var 19 ára,
fór hann með foreldrum sinum
og George Bernhard Shaw I
hina alræmdu ferð þeirra til
Sovétrikjanna til að heimsækja
Stalin. New Statesman harmar
það mjög, að David Astor, sem
að eðlisfari sé ,,frjálslyndur“
(liberal, en I Englandi og
Bandaríkjunum þýðir það
vinstrisinnaðui), sé nú farinn
að hallast til hægri.
„Of margt
starfsfólk
og léleg
rekstrar-
afkoma"
Eitt hið athyglisverðasta í
bók Stangerups er kaflinn „Of
margt starfsfólk og léleg
rekstrarafkoma", en það er
mál, sem í hæsta máta ætti að
vekja norræna blaðaút-
gefendur til umhugsunar.
Hann skýrir frá uppljóstrun
um ástand í hinum enska blaða-
heimi, sem hafi verið gerð fyrir
brot á þagnarskyldu. Það kom i
ljós, að blaðaeigendur og verka-
lýðssamtökin höfðu sameigin-
lega óskað eftir könnun óháðr-
ar stofnunar, „Economist
Intelligence Unit“, á rekstri
blaða og útgáfu þeirra almennt,
en skýrslan átti aðeins að vera
til einkanota og skyldi haldið
leyndri, hver sem niðurstaðan
yrði. En „Observer“ ljóstraði
upp efni hennar að nokkru
leyti, svo að viðkomandi aðiiar
neyddust til að birta skýrsluna
í heild. I stuttu máli var niður-
staðan sú, að Fleet Street væri
sjúkt.
Stofnunin, EIU, lagði hinn
einfalda mælikvarða til grund-
vallar rannsókn sinni, hvort
fyrirtækið bæri sig eða ekki, út
frá þvi sjónarmiði, að fyrirtæki,
sem ekki væri rekið á heil-
brigðan hátt og skilaði arði,
gæti ekki lengi þrifist. I flest-
um tilfellum væri gallinn sá, að
æðstu stjórnendurnir væru
ekki valdir með hliðsjón af þvi,
hvort þeir hefðu fjármálavit, og
ritstjórnirnar fengju frjálsar
hendur um blaðstjórnina án
eftirlits eða aðhalds vegna fjár-
hagsáætlunar. Þær létu öll
önnur sjónarmið ganga fyrir
aðalatriðinu: rekstrarafkom-
unni.
Skýrslan vekur jafnt furðu
sem hrelling við lesturinn. Hún
sýnir, hvernig iðnfélögin hafa
misnotað aðstöðu sina með því
að hóta vel reknum blöðum
verkföllum til að koma i veg
fyrir tæknilegar umbætur og
þannig valdið offjölgun starfs-
manna og öngþveiti á vinnu-
stöðunum.
Ensk verkalýðsfélög eru
frumskógur, þar sem atvinnu-
rekendurnir eru ekki veiði-
dýrin, sem elt eru, heldur þar
sem slík samkeppni ríkir meðal
verkalýðsfélaganna sín á milli,
að eins og um lif eða dauða sé
að tefla. EIU komst að þeirri
niðurstöðu, að innan margra
stórra blaðaútgáfufyrirtækja
væru starfsmenn i hinum ýmsu
greinum 30—50% óþarflega
margir og í einu tilviki allt að
60%. Á hverjum degi væru
greidd 20.000 pund til vinnu-
þega fyrir störf, sem ekki væru
til.
Svo að enginn haldi, að þetta
séu einhliða fullyrðingar at-
vinnuveitenda, skal þess getið,
að i ársbyrjun 1967 sagði
Wilson, forsætisráðherra
Breta, m.a. eftirfarandi:
„Þær aðgerðir, sem sér-
greinafélögin innan blaða-
iðnaðarins beita til hafta og
hamlana, hafa nú náð þvi
marki, að þær mega kallast
þjóðarhneyksli." Wilson lýsti
framkomu sérgreinafélaganna
Rupert
Murdoch
— nýtt
stórveldi
í brezkum
blaðaheimi.
sem fjárkúgun og bætti því við,
að fáir enskir blaðastjórnendur
hefðu þorað að aðhafast neitt í
málinu. Flestir væru alltof
hræddir við að koma fram af
einurð og hreinskilni gagnvart
sérgreinafélögunum. Wilson
skirskotaði einnig til skýrslu
„Economist Intellegence Unit“
um hinar óbilgjörnu kröfur
prentaranna og offjölgunar
starfsmanna i tæknideildum.
Frelsi blað-
anna háð
auglýsingum
Þegar litið er á ástandið í
þessum efnum í öðrum löndum,
t.d. hér i Noregi, þá er engin
furða, þótt blaðadauðinn sé
geigvænlegur. Og þegar það svo
bætist við, að yfirvöldin ræna
blöðin miklum tekjulindum,
þar sem eru auglýsingar fyrir
tóbak, vin og áfengi, Þýzki
blaðakóngurinn Springer
leggur áherzlu á það, að frelsi
blaðanna sé háð auglýsingum.
Franski hagfræðingurinn
Bertrand de Kouvenel orðar
þetta á enn hvassari hátt:
....blað getur komizt af án
blaðamanna. Það getur meira
að segja sleppt þvi að koma út,
en það getur ekki komizt af án
auglýsinga.“
Það er þeim mun mikil-
vægara að beina athygli manna
að þessu atriði, þar sem um
heim allan er hafin opinber
barátta gegn auglýsingum,
auglýsendum og auglýsinga-
skrifstofum. Þeim er lýst sem
meira og minna dulbúnum her,
sem með klókindum og sál-
fræðilega könnuðum aðferðum
reyna að hafa áhrif á vesalings
neytendurna, sem ekki skilja
nokkurn skapaðan hlut og láta
reka sig eins og sauðahjörð.
Reynsla okkar er sú, að neyt-
endur séu furðanlega verð-
glöggir jafnvel á tímum
mikillar verðbólgu, sem yfir-
leitt geri fólk kærulaust. Það er
alla vega ekki sett á svið,
heldur veldur því heilbrigð
skynsemi, að stórverzlanir og
sjálfsafgreiðslubúðir efna til
útsölu með stórlækkuðu verði á
vissum vörutegundum. Eftir
þvi, sem við höfum frétt, eru
þessar verðlækkanir mjög
áhrifamiklar, og þvi hlýtur
almenningur að notfæra sér
þessar verðlækkanir í ríkum
mæli.
Það er ógjörningur að vita
með vissu, hvað liggur að baki
áróðrinum gegn auglýsingum.
Margt bendir þó til þess, að þeir
sem frumkvæðið eiga að her-
ferðinni, vilji grafa undan
verzlunarstéttinni og einka-
framtaki í atvinnurekstri. Það
tekst þeim ef til vill, ef vörnin
er og verður ekki sterkari, en
þeir koinast ekki hjá auglýsing-
um. Jafnvel riki sósialismans,
og meðal annars Sovétrikin,
hafa nú byrjað að skilja mikil-
vægi markaða og þar með tekið
að beita auglýsingum.
Styrkir
draga úr
sjálfstæði
blaða
Gildi auglýsinga fyrir arð-
bæra blaðaútgáfu er svo mikið,
að nauðsynlegt er að benda á
það að nýju, að norsk stjórn-
völd hafa tekið stefnu i þessum
málum, sem er sjálfri sér alger-
lega ósamkvæm. Hið yfirlýsta
markmið er að skapa grundvöll
fyrir frjáls og óháð blöð. Og i
þessu skyni veita þau alls kyns
styrki, sem i rauninni draga úr
sjálfstæði blaðanna.
Það sem er þyngst á metun-
um I þessu efni og alvarlegast,
er að stuðningurinn er hlut-
drægur. Styrkirnir eru beinn
stuóningur við stjórnmála-
flokka. Þeir eru aðeins veittir
þeim blöðum, sem rekin eru af
stjórnmálaflokkum, sem að
sjálfsögðu felur i sér, að þau
eru ekki sjálfstæð. En það sem
verra er, er að sósialistisku
blöðunum er hyglað, — þau
hafa forréttindi. Styrkirnir eru
yfirleitt aðeins veittir dagblöð-
unum, en undantekning er
gerð, hvað snertir timarit, sem
skrifuð eru á nýnorsku eða tala
máli sósialismans. Ef þetta eru
ekki mútur, þá er hér alla vega
um klikuskap og aðra misnotk-
un valds að ræða, sem ekki er
heiðarleg.
Sú röksemd, sem öllu máli
skiptir, gegn banni við auglýs-
ingum á tóbaki og áfengi, er sú
einfalda staðreynd, að bannið
hlýtur að verða gagnslaust. Það
er gjörningur að banna norsk-
um eða erlendum auglýsendum
að auglýsa i útlendum tima-
ritum. Né heldur í sjönvarpi
eða útvarpi um gervihnetti.
Sem sagt: Það verður haldið
áfram að auglýsa þessar vörur,
en aðeins til hagsbóta fyrir út-
lenda fjölmiðla, en til tjóns og
jafnvel dauða fyrir norsk blöð
og timarit, sem stjórnvöldin
segjast vilja gera eins sterk og
sjálfstæð og nokkur kostur er.
Sveinn Ásgeirsson þýddi.