Morgunblaðið - 01.04.1984, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. APRÍL 1984
25
Sinfóníuhljómsveit Vínarborgar
með sína hefðbundnu áramótatón-
leika á skjánum gáraði sinnið.
Gráu heilasellurnar tóku óvænta
stefnu. I stað þess að meötaka með
hjarta fremur en huga fagra tóna
varð þessi stóri hópur spilandi
karla í mörgæsabúningum nokk-
urs konar opinberun. Myndin hef-
ur svo að undanförnu verið að
skjóta upp kollinum undir ómæld-
um umræðum og könnunum er
sýna og sanna að konur á íslandi
eru „krónískur þjóðarvandi í þessu
karlmannalandi", eins og þær orð-
uðu það sjálfar í söng á kvenna-
daginn sællar minningar. Áratug
seinna eru þær enn eins og að-
skotahlutur og minna metnar.
Hvort sem er á vinnumarkaðnum
til launa — ekki hálfdrættingar á
við karlana — og greiðslu í fríðu
með bíiastyrkjum o.fl. karlmanna-
góðgæti eða til mannaforráða.
Hún Esther Guðmundsdóttir þjóð-
félagsfræðingur hefur með tölum
sýnt að íslenskar konur fá mun
síður inni við æðstu stjórnstörf,
þar sem ákvarðanir eru teknar og
fyllt í fjárlagagöt, en konur í ná-
grannalöndunum.
Sem ég sit þarna við sjónvarps-
skjáinn og glápandi á karlana í
Vínarsinfóníunni, alla eins, birtist
fyrir sjónum Sinfóníuhljómsveit
Íslands í sínum margbreytileik. Af
69 fastráðnum hljóðfæraleikurum
er 21 kona. Og þá vaknar spurn-
ingin: Er svo miklu merkilegra að
fá að leika á Alþingi í sýningunni
sem stýrir eða ruggar þjóðarskút-
unni en að leika í Sinfóníu-
hljómsveit íslands þjóðinni til
yndis og ánægju? Mætti ekki gjóa
svolítið augum á verðmætamatið
líka? Kynni það ekki að rétta
obbolítið hlut okkar íslenskra
kvenna í statistikkinni þegar borið
er saman við aðrar þjóðir. í sum-
um frægustu hljómsveitum heims
eru konur nefnilega í banni,
hversu vel sem þær leika á hljóð-
færi. Séu einhverjar konur t.d. í
Lundúnafílharmoniunni eru þær
svo fáar að vart má greina.
Kannski við komum þó auga á
eina eða tvær á listahátíö í júní í
sumar. Fræg eru lætin sem nýlega
urðu þegar Karajan hugðist fast-
ráða klarinettleikarann Sabinu
Mayer í Berlínarfílharmoníuna og
karlarnir í þeirri frægu hljómsveit
gerðu í fyrsta skipti í sögunni upp-
reisn gegn stjórnanda sínum.
Lengi hefur þar aðeins verið ein
kona, annar hörpuleikarinn, og
ekki einu sinni fastráðin. Sögu-
sagnir gengu um að Karajan hefði
aldrei stjórnað sjálfur ef hún fékk
að plokka strengina. En Sabina
Mayer var ráðin, þessi frábæri
klarinettleikari, og á víst nú í maí
að leika einleik í Núrnberg undir
stjórn „okkar franska" Jean-
Pierre Jacquillat. En það
skemmtilega er, að ein af þeim ör-
fáu konum sem hafa fengið að
leika með þessari merku hljóm-
sveit er einmitt íslenski óbóleikar-
inn Sigríður Vilhjálmsdóttir, er
hún lék þar sem nemandi við Kar-
ajan-stofnunina. Hún varð þar vör
við þessa andúð á konum, enda
hefur hljómsveitin verið kven-
mannslaus í heila öld og rígheldur
í gamlar hefðir.
Komast má hjá ádeilu með því
að gera ekki neitt, segja ekki neitt
og vera ekki neitt, sagði klókur
karl eitt sinn. Ekki heyrir sá sem
hripar hugleiðingapistla á hverj-
um sunnudegi athugasemdir ein-
ar, þótt þær lesi hann helst í blöð-
um. Fjarri því. Eiginlega heldur
umræðan oft áfram með því að
gráu heilasellurnar í öðrum koll-
um taka við og spinna áfram.
Kemur gjarnan innlegg í málið,
sem ekki kemur til skila þar eð
gárur eru ekki samræðupistill. Að
skoðanaskipti og hugmyndaflæði
sé undirstaða niðurstöðu í hverju
máli í lýðræðisþjóðfélögum verður
hér afsökun fyrr því að fleyta
gömlum gárum áfram. Nokkrir
karlar hnusuðu vantrúaðir er að
því var ýjað að eiginmenn mundu
kannski einhverjir hirða skyldu-
sparnað fráskilinna eiginkvenna
sinna, úr því ríkið tryggði þeim
skyldusparnað beggja en meinuðu
konunni að sækja sitt nema með
þeirra vottfestu leyfi. Svona fór
það samt. Þrjár konur höfðu sam-
band með þann fróðleik að eigin-
mennirnir fyrrverandi hefðu bara
hirt upphæð beggja og segjast
ekki láta laust nema með málsókn.
Og hvað kostar það í tíma og fé?
Var það ekki George Washington
sem sagði að þegar mannlegir eig-
inleikar væru annars vegar, væri
ekkert öruggt nema það væri ríg-
bundið í lögum? Það brást í lögum
og reglugerðum um skyldusparnað
1978. Nú þegar aftur er farið að
ýja að því að obbolitla tuggu til að
troða upp í fjárlagagatið mætti
e.t.v. fá með nýjum skyldusparn-
aði, megi löggjafi þá láta sér að
kenningu verða.
Önnur umfjöllun hér um konur
eða nánar tiltekið tregða á að ráða
konur — og raunar karla líka — í
vinnu eftir miðjan aldur, burt séð
frá hæfileikum og vinnuframlagi,
hefur valdið vangaveltum og get-
gátum um orsakir. Skýringar virð-
ast ekki liggja á lausu. En einn
dugmikill athafnamaður á ýmsum
vinnustöðum í 1—2 áratugi kvaðst
lengst af hafa verið dulítið feim-
ir.n við að hafa undir sinni stjórn
fólk, sem væri búið að vera lengi í
starfi og vissi kannski heilmikið
um hlutina — jafnvel meira en
hann sjálfur. Það hefði gert hann
og gerði óöruggari. Því kysi hann
heldur að láta einhvern yngri, sem
hann hefði sjálfur yfirburði yfir,
vinna fyrir sig. Jafnvel þótt störf-
in væru þá verr unnin. Þetta óör-
yggi ungu karlmannanna við
stjórnun er skiljanlegt og allal-
gengt að hans mati. Og svei mér
þá ef ekki er nokkuð til í þessu.
Lítið bara sjálf í kringum ykkur
með þetta sjónarhorn! Er það ekki
dulítið skondið? Líka að sjá hve
margar konur hafa áttað sig á
þessu og leika fáfróða leikinn.
Fullorðin kona erlend sem kennir
körlum og konum á öllum aldri
notkun þess nýja tækis tölvunnar,
virðist í grein komast að einhverju
svipuðu. Það bagi karlmennina að
koma óvitandi að þessu tæki og
þurfa að spyrja hana, eldri konu
sem veit betur. Þeir reyna að dylja
fákunnáttu sína og verja sig með
grímu, þar sem konurnar bara
spyrja áhyggjulausar um fávisku
sína.
Ef reynt er að líta af trjánum til
að sjá yfir skóginn virðist vandinn
þarna hafa færst upp eftir aldrin-
um. Eftir nokkurt erfiði erum við
a.m.k. á góðri leið með að yfir-
vinna þá gömlu hefð að sá sem
ekki ljúki námi ungur hafi fyrir-
gert sínum tækifærum fyrir lífið.
Aðstaða er komin til þess að þær
konur sem kjósa að eiga börn og
sinna þeim fyrstu árin eða lengur,
geti tekið upp þráðinn síðar á æf-
inni í námi. I öldungadeildum
stunda nú nám um 2.000 manns og
liklega álíka margt i námsflokkum
og víðar. Drjúgur hluti konur. í
sumum deildum Háskólans er
töluverður hópur kvenna, sem er
að taka framhaldsmenntun seint á
æfinni.
En þetta er líklega eins og
hindrunarhlaup. Þegar komið er
yfir eina grindina tekur önnur við.
Nú þegar konur hafa náð þeim
áfanga að geta aflað sér menntun-
ar og lokið námi seinna á æfinni,
ef þær kjósa að sinna börnum, þá
er næsta hindrun á íslandi tregða
að taka við þeim á vinnumarkað-
inn. Ekki af því að þær séu ekki
hæfur starfskraftur, enda með
nýja færni og ekki úr sér gengna,
heldur af því að aldur er einn sett-
ur sem mælikvarði. Ætli taki ekki
álíka langan tíma að vinna á þeim
fordómum eins og þeim sem
hindruðu námið áður. Er það í
rauninni ekki æði skondið að eftir
því sem námsárin ná lengra aftur
eftir æfiskeiðinu — kannski aftur
að þrítugu — og líkamlegt og and-
legt heilbrigði eykst og færist upp
eftir aldursstiganum — meðalald-
ur yfir 80 ár hjá konum og nær 75
ár hjá körlum — þá er keppst við
að ýta fólki sem vill starfa út af
vinnumarkaðnum — um 65 ára
eða fyrr? Þegar svo aldurspíram-
ídinn hefur um næstu aldamót
snúist við, eins og fyrirsjáanlegt
er, þannig að þeir öldruðu eru
langflestir og þeir yngri á starfs-
aldrinum fáir, þá er fáum ætlað að
sjá margfalt fleiri ellilífeyrisþeg-
um fyrir lífsviðurværi. Enda öll-
um orðið ljóst að t.d. lífeyrissjóð-
irnir, sem nú er verið að byggja
upp, verða gjaldþrota þegar þar að
kemur og falla um sjálfa sig um
aldamótin miðað við sömu fjölgun
og þróun sem nú.
Piet Hein er ekki aldeilis á því
að miða verðmætamatið við aldur-
inn einan (þýð. Auðunn Bragi):
Við vín og rósir
má vífum líkja.
Og sumar líkjast rósum
þá sumar er að víkja.
Kn aldur lítt á öðrum hrín
— þær eldast líkt og besta vín.
einstaklingi fyrir mestu. Án henn-
ar verður lífið og tilveran eins og
skýjaður himinn — í stað sólskins,
að ekki sé fastar að orði kveðið.
Þar sem höfuðáherzla er lögð á
rétt einstaklingsins, heill hans og
hamingju, hlýtur heiibrigðisþjón-
usta að vega þungt. Við eigum vel
menntaðar og vel hæfar heilbrigð-
isstéttir en fámenni þjóðarinnar
(það eru ekki nema um 100.000
einstaklingar að störfum í þjóðfé-
laginu) og skertar þjóðartekjur
þriðja árið í röð valda því, að hæg-
ar gengur en æskilegt væri að búa
þeim starfsaðstöðu við hæfi.
Matthías Bjarnason, heilbrigðis-
ráðherra, heldur þó vel á málum
fyrir heilbrigðisgeirann, þó víg-
staðan sé erfið. K-bygging Lands-
pítala, sem setið hefur verið á
lengi, er komin á framkvæmdastig
— og heimild hefur fengizt fyrir
hjartaþræðingartæki. Þetta
tvennt eru mikilvæg skref til
réttrar áttar.
Ríki sósíalisma
og marxisma
Frá því var greint í fréttum
fyrir skömmu að 6.000 Austur-
Þjóðverjar hefðu fengið leyfi til að
flytjast til Vesturlanda frá síðustu
áramótum en 7.700 á sl. ári. Enn
liggur fyrir nær hálf milljón um-
sókna Austur-Þjóðverja, sem
æskja þess að fá að flytja úr
„sælureitnum". Austur-Þýzkaiand
hefur allnokkra yfirburði yfir
önnur ríki, sem búa að þjóðfélags-
gerð sósíalisma og hagkerfi marx-
isma, að því er varðar þjóðar-
framleiðslu á mann og þar með
almenn lífskjör. Þrátt fyrir þessa
staðreynd og þrátt fyrir það átak
sem það er að slíta rætur við
heimahaga, ættmenn og umhverfi,
kýs fólk að flytjast til Vesturlanda
í svo ríkum mæli sem hér um ræð-
ir.
Asutur-Þjóðverjar hafa slakað
nokkuð á átthagafjötrum og fleiri
fá nú leyfi til að flytjast úr landi
en nokkru sinni síðan Berlínar-
múrinn var reistur 1961. Haft var
eftir Franz-Josef Strauss, leiðtoga
kristilegra í Bæjaralandi, sem ný-
lega var á ferð í Austur-Þýzka-
landi, að búast megi við því að 30
til 40 þúsund Austur-Þjóðverjar
fái leyfi til að flytjast úr landi
1984. Ástæðan til aukins „ferða-
frelsis" er talin sú, að efnahags-
örðugleikar knýi A-Þýzkaland til
að leita á vestrænan lánamarkað.
Stjórnin í Bonn veitti A-Þýzka-
landi eins milljarðs marka lán á
sl. ári — og talið er að verið sé að
undirbúa jarðveg fyrir frekari lán.
Mannréttindin austur þar tengj-
ast sýnilega peningasjónarmiðum.
Það er ekki aðeins fólkið, sem flýr
vestur yfir, heldur ekki síður
a-þýzk stjórnvöld. Þau flýja til
vestræns hagkerfis með betlistaf í
hendi. Jafnvel þar sem þjóðfélags-
gerð sósíalismans er illskást, hag-
fræðilega séð, er þörf á því að seil-
ast í ávextina í garði nágrannans,
hvar jarðvegurinn er „kapítalísk-
ur“. Dómur reynslunnar lætur
aldrei að sér hæða.
Þau eru mörg vandamálin sem
mannkynið hefur við að stríða; að
vísu flest heimagerð. Eitt það
versta er svokallað „flóttamanna-
vandamál". Það er eftirtektarvert
og lærdómsríkt, hve þetta vanda-
mál tengist mjög þeim ríkjum,
sem tekið hafa upp sósíalisma.
„Berlínarmúrar" margs konar,
sem A-Evrópuríki hafa komið sér
upp, fyrirbyggja flóðöldu vestur
yfir járntjald, en ófáir hætta þó
lífi og limum ár hvert við að kom-
ast sem lengst frá sósíalismanum.
Flóttamannavandamálið tengist
ekki sízt ríkjum eins og Afganist-
ar?, þar sem rússneskur innrásar-
ger og sósíölsk leppstjórn fara eldi
og brennisteini gegn borgurum
landsins. Víet-Nam, sem mjög er
tengt Sovétríkjunum og á marga
„friðarformælendur" hér á landi,
réðst inn í annað kommúnistaríki,
Kambódíu. íbúar þess lands hafa
um áraskeið sætt þeim „friði" sem
tvö kommúnistaríki hafa sviðsett í
hlaðvarpa þess, í augsýn allra
þjóða heims. Flóttafólk frá þess-
um hluta heims, sem skiptir
hundruðum þúsunda, fékk sig full-
satt af herlegheitunum.
Langstærstur hluti flótta-
mannavandamálsins í veröldinni á
rætur í kommúnismanum. Og
vopnin, sem flest staðbundin stríð
hafa verið háð með liðin mörg ár,
koma ekki sízt frá Sovétríkjunum,
hvar hergagnaiðnaðurinn stendur
með hvað mestum blóma, þó korn-
ið sé flutt inn frá Bandaríkjunum!
„Fjárlagagöt"
Fjárlög og lánsfjárlög eiga að
þjóna tvíþættum tilgangi; vera
marktækur og heldur rammi utan
um ríkisbúskapinn, ekki sízt ríkis-
útgjöld, og virkt hagstjórnartæki í
þjóðarbúskapnum, til að ná æski-
legum efnahagsmarkmiðum. Því
miður hefur þetta gjörsamlega
mistekizt næstliðin ár. Fjárlaga-
göt eru ekki ný af nálinni, því mið-
ur.
Fjárlagagatið 1981, þ.e. síðbún-
ar ,,aukafjárveitingar“ umfram
fjárlagaheimildir, vóru 546 m.kr.
eða 10% af gjaldatölu þess árs.
Fjárlagagatið 1982 nam 1.100
m.kr. eða 14% af gjaldatölu ársins.
Stærst var „gatið“ í síðustu fjár-
lögum Ragnars Arnalds, 1983, en
þá var „gatfyllingin" 3.300 m.kr.,
eða fjórðungur af gjaldatölu árs-
ins. Þetta er mun stærra fjárlaga-
gat en nú er talað um og er það þó
ærið.
Það er eðlilegt að hinn almenni
borgari, sem endanlega borgar
ríkissjóðsbrúsann í einni eða ann-
arri mynd, spyrji, hvað veldur svo
ónákvæmri fjárlagagerð? Hin
stjórnarfarslega ábyrgð er ótví-
rætt hjá stjórnmálamönnum, rík-
isstjórn og meirihluta á Alþingi.
Gagnasöfnun og upplýsinga-
streymi, sem og frumhönnun fjár-
laga, er hinsvegar mestpart í
höndum embættismanna. Ef þessi
gagnasöfnun og kerfisúrvinnsla
hennar er ónóg þarf að endur-
skipuleggja þessa vinnu, hvort
heldur sem um er að ræða tekju-
eða gjaldahlið. Ef stjórnmála-
menn hafa hins vegar marktækan
grunn að reisa fjárlög á en klúðra
fjárlagagerðinni ár eftir ár, þarf
það að liggja ljóst fyrir, svo vinnu-
veitendur þeirra, fólkið í landinu,
geti ráðið hæfari aðila til verks-
ins. Það er nauðsynlegt að upplýs-
ingaskyldu gagnvart almenningi
verði fullnægt að því er þetta mik-
ilvæga mál varðar. Fjárlög og
lánsfjárlög þurfa að vera mark-
^æk og ábyrg.
Nú liggur ljóst fyrir hvar
skekkjurnar lágu við fjárlagagerð
liðins árs. Þá vóru það einkum
hinar pólitísku fjárlagaforsendur
sem brugðust. Fjárlögin byggðu á
14,5% veginni meðalhækkun
launa frá upphafi til loka árs 1983.
Hún reyndist hinsvegar 32%.
Fjárlög gerðu ráð fyrir 39%
hækkun meðalgengis frá 1982 til
1983. Hækkun meðalgengis reynd-
ist hinsvegar 89%. Meginforsenda
fjárlaganna var tilbúin reiknitala,
sem gerði ráð fyrir 42% hækkun
verðlags 1983, frá meðalverðlagi
1982. Raunin varð heldur betur
önnur: framfærsluvísitala hækk-
aði um 84%, byggingarvísitala um
70% og lánskjaravísitala um 79%.
Efnahagsaðgerðir nýrrar ríkis-
stjórnar snéru verðbólguþróun-
inni snarlega við. Verðbólga, vext-
ir og viðskiptahalii hafa lækkað —
og það stórlega. Hins vegar skort-
ir enn á að nægjanlega hafi verið
tekið á tveim veigamiklum þáttum
efnahagsmála okkar, þ.e. ríkis-
búskapnum, eða aðlögun hans að
stórskertum þjóðartekjum, og
peningamálaþættinum. Þess
vegna erum við ekki komnir á
kyrran sjó, þrátt fyrir mikinn
árangur á sviði verðlagsþróunar.
Fáir óska þess í dag að víxlhækk-
unarskrúfa kaupgjalds og verð-
lags færi okkur af réttri leið á ný.
Efnahagsvandinn á ekki sízt
rætur í rýrðum þjóðartekjum,
þriðja árið í röð. Þar veldur tvennt
mestu: 1) verulegur samdráttur í
sjávarvöruframleiðslu, en áætluð
útflutningsverðmæti þorsks 1984
eru 4.700 m.kr. á móti 9.850 m.kr.
1981, 2) vanræksla við að setja
nýjar stoðir undir atvinnu og
efnahag okkar 1978—1983, einkum
á sviði stórvirkjana og stóriðju, að
ekki sé talað um lífefnaiðnað, sem
Alþingi ályktaði um 1982 en var
stungið undir stól í tíð fyrrverandi
iðnaðarráðherra.
Fjárlagagerð 1984 var um
margt reist á traustari vinnu-
brögðum en áður. Þó er sýnt að
enn skortir allmikið á að þau eigi
samleið með raunveruleikanum, ef
marka má umræður á Alþingi um
þetta meginverkefni þingsins,
fjárlagagerðina. Fjárlög eru eins-
konar vörumerki á Alþingi — út í
þjóðfélagið. Þetta „vörumerki"
má, að ósekju, fá á sig trúverðugri
mynd.