Morgunblaðið - 01.04.1984, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. APRtL 1984
29
ari útlistana, þá skilar kvæðið
merkingu sinni engu að síður,
a.m.k. í stórum dráttum.
Kvæðið þjónar framar öllu
sálfræðilegum tilgangi og túlkar
geðástand Egils á þeirri stundu
sem hann yrkir það í lokrekkjunni
á Borg. En þar að auki birtist í
kvæðinu framvinda þeirra sál-
rænu ferla sem einkenna sérhvert
þunglyndiskast frá upphafi til
enda. Atburðarásin gerist að vísu
á skömmum tíma, samkvæmt
kröfum skáldverksins, og fer að
því leyti í bága við sjálfan raun-
veruleikann. Kvæði á borð við
Sonatorrek verða heldur ekki ort í
einni svipan, allra síst undir fargi
þunglyndis. En háttur tjáningar-
innar og gangur einkennanna
samræmist hinni klinisku mynd
þunglyndishviðunnar.
„MJÖG ERUM TREGT
TUNGU A T HRÆRA “
Þessi upphafsorð kvæðisins lýsa
í bókstaflegum skilningi fargi
þunglyndisástandsins og hinni
lamandi tegðu í tali og hugsun,
andlegri og líkamlegri. Tregðunni
er tileinkuð enn þyngri áhersla á
áframhaldinu þegar Egill endur-
tekur í tveim fyrstu vísunum
sömu hugsunina fimm sinnum
með tilbreytingu í orðavali (11).
Eftir að losnað hefur um erfiðustu
tregðuna tekur hann að rekja
raunir sínar (4. vísa) og festist þá
þegar í þráhugsun um endalok
ættar sinnar, enda virðist tog-
streitan í sambandi við þá tilhugs-
un eiga hvað mestan þátt í sjúk-
leika Egils. í þessu samhengi leit-
ar hugur Egils til fortíðarinnar og
dvelst við fráfall föður síns og
móður (5. vísa), en sú endurminn-
ing gerir sonarmissinn enn sárari,
því að skarðið í frændgarðinn
stendur þá „ófullt ok opit“ (6.
vísa). Sárindin magnast upp i
kveinstafi um harðneskju Ránar
og eigið umkomuleysi (7. vísa), og
þegar gremjan hefir kraumað um
stund sýður loks upp úr og reiðin
brýst út í allri sinni kynngi. Egill
hefir í hótunum við Ægi og Rán og
hrópar í bræði sinni að dagar
þeirra væru þegar taldir ef hann
gæti rekið harma sinna með sverði
(8. vísa). En þegar hann hefir rutt
úr sér þessum reiðilestri, slotar
geðofsanum og hann getur viður-
kennt fyrir sjálfum sér af fullri
einurð, að hann sé orðinn gamall
og „eigi ekki sakarafl við sonar-
bana“ (9. vísa). Eftir þessa útrás
verður tjáningin öllu hógværari
og meiri rósemd ríkir yfir kvæð-
inu. Egill rifjar upp mannkosti
sonar síns með eftirsjá (10.—12.
vísa) og hugurinn hvarflar til
þeirra afleiðinga, sem fráfall hans
hafi í för með sér (13.—14. vísa).
Tilhugsunin um einstæðingsskap-
inn kallar fram tortryggni í garð
annarra manna (15.—16. vísa). í
síðasta hluta kvæðisins (21,—24.
vísa) ámælir Egill Óðni fyrir að
hafa slitið við sig vinfengi, en
átölur þessar rista grunnt. Til-
finningarnar hafa nú öðlast jafn-
vægi og Egill getur viðurkennt út-
látalaust að óðinn hafi í rauninni
bætt honum sonarmissinn með því
að gefa honum skáldskaparíþrótt-
ina. í þessum vísum rekur hver
Óðinskenningin aðra, tregðunni
hefur aflétt, og hugsunin þar með
skýrst, og Egill er nú aftur kom-
inn í sinn venjulega skáldham.
Egill lyktar svo kvæðinu með eins
konar lífshvatningu til sjálfs sín:
„Skalk þó glaðr
með góðan vilja
ok óhryggr
heljar bíða.“
Eins og titt er um þunglyndis-
sjúklinga verður Egill feginn létt-
inum og í þakklætisskyni færir
hann þeim mæðgum svo og hjúum
sinum kvæðið og sest síðan í önd-
vegi.
UMRÆÐA
Þessi tvö sýnishorn af mörgum
úr frönskum og íslenskum mið-
aldabókmenntum endurspegla
með ýmsum hætti þær hugmyndir
sem leikmenn gerðu sér um geð-
rænan sjúkleika á 12. og 13. öld. I
báðum sögunum er gert ráð fyrir,
að geðrænn sjúkleiki eigi sér upp-
tök í tilfinningalegum áföllum,
sem menn verða fyrir í samskipt-
um hverjir við aðra, og hefir það
viðhorf eflaust skapast fyrir
reynslu kynslóðanna öld fram af
öld. Hvergi örlar á hugmyndinni
um djöfulæðið, jafnvel þótt sjúkl-
ingarnir sturlist svo gagngert sem
ívent, að þeir „týni viti sínu“ og
hlaupi um mörkina naktir og veiði
dýr og éti hrátt kjöt. Hvergi er
heldur vikið orðum að særingum,
enda mun galdratrúin ekki hafa
komið til sögunnar að ráði fyrr en
á 14. öld. Hins vegar ber að hafa í
huga, að nú á dögum mundu þessir
sjúkleikar flokkast undir heitið
depressio reactiva, og reynslan
hefur eflaust snemma kennt
mönnum að greina á milli ein-
kenna, þeirra sem gengu til baka
og hinna sem stóðu ævilangt. Eng-
um sögum fer heldur af sjúkling-
um með einkenni langvinnra geð-
sjúkdóma á borð við geðklofa, þótt
þeir hafi alla tíð verið hlutfalls-
lega jafn margir og nú, og kunna
menn að hafa litið slíka einstakl-
inga öðrum augum.
I riddarasögunni er geðástandi
ívents lýst sem andlegri ringulreið
og frásögnin af hátterni hans hef-
ur öll á sér ævintýrablæ. Höfund-
urinn notfærir sér ýkta lýsingu á
einkennum fvents til þess að
magna áhrifamátt frásagnarinn-
ar, enda er hér fyrst og fremst um
skáldsögu að ræða. Engu að síður
er lýsingin raunhæf í aðalatriðum
og ber öll þess merki að höfundur-
inn hafi þekkt svipuð viðbrögð hjá
mönnum sem höfðu „týnt allri
sinni huggun“. Frásögnin í Egils
sögu ber hins vegar vitni um slíka
þekkingu á sálarlegum viðbrögð-
um og kunnáttusemi í meðhöndl-
un þeirra, að kaflinn um þung-
lyndi Egils mundi sóma sér sem
fordæmi í kennslubókum geð-
lækna nú á dögum. Höfundurinn
lýsir ekki einungis einkennum
sorgar og þunglyndis að hætti fs-
lendingasagna heldur virðist hann
jafnframt gera sér skýra grein
fyrir hlutdeild reiðinnar í þessum
efnum, rúmlega 700 árum áður en
Freud kom til sögunnar. Sumir
kunna að hreyfa þeim mótbárum
að hátterni Egils lýsi fremur sorg
en geðrænni truflun, þar sem inni-
lokunin og sveltið séu í rauninni
einu ytri einkennin. En einmitt
þvílíkar tiltektir hafa sennilega
þótt sérlega viðsjálar á þessum
tímum, eins og viðbrögð þeirra
mæðgna Ásgerðar og Þorgerðar
bera með sér. I Partalópasögu,
einni riddarasögunni, er frá því
skýrt, að Partalópi hafi lokað sig
inni í sjö nætur „matarlaus og
dryukklaus" til þess að svelta sig í
hel. Rak hann burt með fúkyrðum
alla þá sem reyndu að komast inn
til hans og þurfti loks að brjóta
upp hurðina til þess að bjarga
honum frá hungurdauða. Partal-
ópi var þá svo aðframkominn, „að
megin hans var eigi meira en
nýfædds barns“ og var þá nauðug-
ur einn kostur að gefa honum mat
og drykk með valdi.
Einkenni Egils nálgast að vísu
engan veginn sturlun á borð við þá
sem lýst er í íventssögu, en engu
að síður eru þau nægileg til að
hvetja konurnar til bráðra að-
gerða. Egill hafði fyrr í sögunni
brugðist við með þunglyndisköst-
um, þegar óskir hans náðu ekki
fram að ganga. Hann tók „ógleði
mikla“ þegar Ásgerður hafnaði
umsjá hans eftir fall Þórólfs og
hélst sú ókæti frá því um haustið
og langt fram á vetur, eða þar til
brúðkaup þeirra var um garð
gengið, „var hann þá allkátr þat er
eptir var vetrarins". Annan vetur
eftir lát Skalla-Gríms þegar Egill.
hafði helst í huga að fara á fund
Aðalsteins konungs að vitja heita
hans, en engin skip höfðu þá kom-
ið til íslands um sumarið vegna
farbanns, „þá gerðist Egill ókátr
og var því meiri ógleði hans, er
meir leið á veturinn".
Enda þótt skaphöfn Egils beri
vott um frumstæðan óhemjuskap,
þá er tilfinningalíf hans allt svo
innibyrgt og aðkreppt, að hann
fær einungis tjáð reiði sína með
vopn í hönd þar sem hægt er að
drepa andstæðinginn. Egill hefur
snemma á ævi lært þessi viðbrögð
af föður sínum og kemur það
glöggt fram í viðskiptum þeirra
feðga, þegar hann er 12 vetra
gamall. Skalla-Grímur hafði
reiðst ambáttinni, Þorgerði brák,
fóstru Egils, fyrir að taka upp
hanskann fyrir strákinn, og rekið
hana fyrir björg. Egill gerði sér þá
lítið fyrir og hjó verkstjóra föður
síns banahögg, þann er kærastur
var Skalla-Grími. „En Skalla-
Grímur ræddi þá ekki um, ok var
þat mál þaðan af kyrrt, en þeir
feðgar ræddust ekki við, hvorki
gott né illt, og fór svo fram þann
vetur". Þegar andstæðingurinn er
hins vegar friðhelgur eða ótil-
gengilegur, þá beinir Egill reiði
sinni inn á við og tekur „ógleði
mikla" þar til uppgjörið hefur átt
sér stað og hann fengið sitt fram,
þá gerist hann „allkátr" á ný.
Fyrstu viðbrögð Egils við son-
armissinum birtast í líkamlegum
einkennum, sem bera með sér að
reiðin sjóði niðri í honum. „En þat
er sögn manna, at hann þrútnaði
svá, at kirtillinn rifnaði, svá ok
hosurnar". En í þetta skiptið var
enginn andstæðingur til staðar,
sem hægt var að ná sér niðri á
með vopnum og öll von um upp-
reisn útilokuð með öllu. Reiði Eg-
ils á sér enga útrásarleið og þrýst-
ist því inn í hans eigið brjóst, þar
sem hún magnast slíkum krafti að
sérhver líkamleg og andleg hrær-
ing lamast, lífslöngunin fjarar út
og hann grípur til örþrifaráða.
Fyrir klókindi og eggjunarorð
Þorgerðar lætur Egill þó til leið-
ast að reyna til við skáldskapinn,
og hún leggur ríkt á við hann að
yrkja erfikvæði til þess að halda
honum við það efni, sem liggur
þyngst á honum og rótar við til-
finningum hans. Og hún ristir
kvæðið á kefli svo hann er nauð-
beygður að stauta upphátt hverja
setningu og upplifa þar með svöl-
unina i hinu talaða orði. í þung-
lyndisköstum sínum hafði Egill
aldrei áður getað tjáð tilfinningar
sínar í orðum í áheyrn velviljaðrar
manneskju. Að vísu hafði hann
trúað Arinbirni fyrir ást sinni á
Ásgerði, því að „segjanda er allt
sínum vin“, en þar mun hafa búið
undir meiri slægð en einlægni þar
sem hann vildi fá Arinbjörn sem
milligöngumann, enda var Egill
„allkátr" strax eftir brúðkaupið.
Undir handleiðslu Þorgerðar er
Egill knúinn til að sjá fyrir sér í
huganum þá atburði sem hann
lýsir í orðum í kvæðinu og tilfinn-
ingarnar fá þá jafnframt útræslu
(katharsis) í eiginlegri merkingu
Aristotelesar. Árangurinn lætur
heldur ekki á sér standa. „Egill
tók at hressast svá sem fram leið
að yrkja kvæðið" og þegar hann
hafði lokið því að fullu, hafði hann
tekið gleði sína aftur.
Það hlýtur að vekja athygli að
ferli þau sem hér er lýst, koma
heim og saman við niðurstöður
rannsókna og reynslu nú á dögum.
Kannski hafa menn þó ekki enn
skilið nógsamlega terapeutiskt
gildi skáldlegrar tjáningar.
Heimildir
1. Jónsson, V. Lækningar (Curationes)
séra Þorkels Arngrlmssonar. Reykjavlk,
Helgafell 1949.
2. Jónsson, V. & Blöndal, L.H. Læknar á
íslandi (Inngangur). Reykjavlk, Isafold-
arprentsmiöja 1945.
3. Wright, E. Medieval Attitudes Toward
Mental lllness. Bulletin, History og Medi-
cine 1939, 7; 352—6.
4. Riddarasögur. Bjarni Vilhjálmsson bjó til
prentunar. Islendingasagnaútgátan
1954.
5. íslendingasögur. Guöni Jónsson bjó til
prentunar. Islendingasagnaútgáfan.
Reykjavlk, 1953.
6. Nordal, S. Islensk menning. Reykjavlk,
Mál og menning 1942.
7. Frank. J.D. Therapeutic Factors in
Psychotherapy. Am. J. of Psychother-
apy 1971, 25; 350—61.
8. Haley. J. Strategies of Psychotherapy
New York, Grune & Stratton 1963.
9. Storr, A. Human Aggression. London,
Allen Lane The Penguin Press 1968.
10. Kristjánsson, J. Kvæðakver Egils Skalla-
grlmssonar. Reykjavík, Almenna Bóka-
félagið 1964.
11. Finnbogason, G. Um nokkrar vlsur Egils
Skallagrlmssonar. Sklrnir 1925, XCIX ár,
161—5.
Viö vorum aö fá nýja gerö af vefstól, sem er
mjög hentugur fyrir byrjendur, skóla og eldra
fólk, sem þarf aö þjálfa hendur og handleggi.
Vefstóllinn er skrúfaöur á borö, mjög traustur
og vandaður og er vefbreidd 50 cm.
ISLENZKUR
HEIMILISIÐNAÐUR
Símí11784
Til leigu er nýlegt
verslunarhúsnæði í
glæsilegu húsi á besta
stað miðsvæðis í nágrenni
við Hlemm:
Hér er um aö ræöa 140 fm gólfflöt sem má skipta í
tvo 70 fm hluta. Leigist í heilu lagi eöa hlutum. Næg
bílastæói eru viö húsiö. Nánari upplýsingar veittar í
síma 11547 eða 43674.
KRISTJflfl
SIGGEIRSSOn HF.
LAUGAVEG113. REYKJAVIK, SÍMI 25870
Opiö á fimmtudögum til kl. 21, á
föstudögum til kl. 19 og til hádegis
á laugardögum.