Morgunblaðið - 22.03.1987, Blaðsíða 33

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MARZ 1987
pltrigMt Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö
Norrænt samstarf
og kjarnorkuvopnaleysi
Yfirgnæfandi meirihluti ís-
lendinga hefur lýst stuðningi
við þá skoðun, að Island gerist
aðili að norrænu samstarfi um að
lýsa Norðurlöndin kjamorku-
vopnalaust svæði. Er þetta niður-
staða í könnun, sem Félagsvís-
indastofnun háskólans
framkvæmdi og skýrt var frá á
föstudag. Mikill stuðningur við
hugmyndina um kjarnorkuvopna-
laust svæði kom fram í könnun,
sem gerð var 1983 og kynnt var
á vegum Öryggismálanefndar.
Fróðlegt væri að leggja þá spurn-
ingu fyrir íslendinga, hvað þeir
telja, að felist í hugmyndinni um
kjamorkuvopnalaust svæði á
Norðurlöndunum. Em þeir að lýsa
yfir stuðningi við óbreytt ástand,
það er að ekki séu kjamorkuvopn
á Norðurlöndunum? Eða em þeir
að lýsa yfir stuðningi við þá álykt-
un Alþingis, að kjamorkuvopn eigi
ekki að vera á svæðinu frá Græn-
landi til Úralfjalla? Eða em þeir
að lýsa yfír því, að ekki megi grípa
til kjamorkuvopna til vamar
Norðurlöndunum, ef á þau er ráð-
ist af ríki, sem ræður yfír slíkum
vopnum?
Hugmyndin um kjarnorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndum
var um tvo áratugi mikilvægur
liður í utanríkisstefnu Finna, áður
en hún fékk hljómgmnn annars
staðar á Norðurlöndunum í byrjun
þessa áratugar. Stjómmálaflokk-
ar alls staðar á Norðurlöndunum
tóku að álykta um málið og það
varð fastur liður á dagskrá funda
utanríkisráðherra Norðurlanda.
Hér á landi urðu nokkur orða-
skipti um það, hvort íslendingar
ættu að „vera með í norrænu
umræðunni" um kjamorkuvopna-
laust svæði. Varð niðurstaðan sú,
að allir flokkar hafa lýst stuðningi
við aðild að hinni norrænu um-
ræðu. Annars staðar á Norður-
löndum fínnst mörgum það flækja
málin, að hafa ísland með.
Nokkrar umræður hafa orðið
um það, hvort skipa ætti nefnd
embættismanna á vegum utanrík-
isráðherra Norðurlandanna til að
§alla um kjamorkuvopnalaust
svæði. íslendingar hafa viljað fara
sér hægt í því efni. Nú á miðviku-
daginn koma utanríkisráðherrar
Norðurlandanna saman hér í
Reykjavík og verður þá í þriðja
sinn rætt um það, hvort setja eigi
niður þessa nefnd embættis-
manna. Morgunblaðið hefur bent
á, að höfuðmáli skipti, hvert eigi
að vera hlutverk slíkrar nefndar.
Ef hún á að vera einskonar skjala-
geymsla, er ekki skynsamlegt að
stöðva það öllu lengur, að hún
verði skipuð. Ef það á hins vegar
að fela embættismönnum að
ganga frá einhvers konar samn-
ingi, er snertir grundvallarþætti í
öryggisstefnu landanna, er
ástæða til að vara eindregið við
þátttöku í slíku.
Stuðningur við hugmyndina um
kjamorkuvopnalaust svæði á
Norðurlöndum virðist einkum
byggjast á almennum og skiljan-
legum ótta við kjamorkuvopn. Að
baki stuðningnum er ekki að fínna
rökstudda skilgreingu á pólitísk-
um og herfræðilegum afleiðingum
þess, að hugmyndinni yrði hmnd-
ið í framkvæmd. Hér á landi er
þessi ótti ekki síður mikill við
kjamorkuver, en þau er að finna
í tveimur Norðurlandanna,
Svíþjóð og Finnlandi. Er síður
ástæða til að vera á verði gagn-
vart þeim en vopnunum?
Einhliða yfírlýsing Norðurlanda
um kjarnorkuvopnalaust svæði
yrði ekki til þess að auka öryggi
þeirra. Þvert á móti myndi hún
draga úr stöðugleika. Þá fælist í
henni fráhvarf Dana, íslendinga
og Norðmanna frá varnarstefnu
Atlantshafsbandalagsins.
Nú bendir margt til þess, að
Bandaríkjamenn og Sovétmenn
séu nær því en nokkra sinni fyrr
að ná samkomulagi um fækkun
kjamorkuvopna í Evrópu. Við
þessar aðstæður er minni ástæða
en áður fyrir kjamorkuvopnalaus
ríki að taka sér nokkuð fyrir hend-
ur, er raskað gæti stöðugleikan-
um, sem er forsenda raunvera-
legrar afvopnunar. Það er
blekking að líta þannig á, að bar-
átta fyrir kjamorkuvopnaleysi í
löndum, þar sem engin kjarnorku-
vopn era, skipti sköpum fyrir
heimsfrið.
Samningar
felldir
Meirihluti starfsmanna
Reykjavíkurborgar greiddi
atkvæði gegn nýgerðum kjara-
samningi. Ef marka má yfírlýs-
ingar samningsaðila, kann nú að
koma til verkfalla borgarstarfs-
manna. Borgaryfírvöld og for-
ráðamenn borgarstarfsmanna
hafa sagt, að samningurinn, sem
var felldur, sé í samræmi við hin
almennu markmið í kjaramálum.
Þeir, sem vora andvígir samningn-
um, kunna að grípa til verkfalls-
vopnsins í von um samninga
umfram þessi markmið.
Erfíðleikar opinberra aðila við
að ná samkomulagi við starfs-
menn sína í samanburði við það,
sem gerist á hinum almenna
vinnumarkaði, ieiða hugann að
því, hvort ekki sé veraleg brotalöm
í sjálfum grandvellinum; hvort
mikið af þeirri starfsemi, sem nú
stöðvast eða kann að stöðvast
vegna verkfalla, sé ekki betur
komin í höndum einkaaðila.
Víglundur Þorsteinsson,
formaður Félags ísl.
iðnrekenda, ræddi sér-
staklega um stóriðju í
ræðu sinni á ársþingi
iðnrekenda sl. miðviku-
dag og sagði þá m.a.
„Eins og kom fram hér í upphafí á stóriðju-
framleiðsla okkar nú í talsverðum erfiðleik-
um vegna lágs útflutningsverðs, sem
stafar af samdrætti á alþjóðamörkuðum.
Á þessu ári stefnir þó í framleiðslu- og
söluaukningu bæði á áli og jámblendi,
þótt enn sé markaðsverð lágt. Vegna sam-
dráttar á þessu sviði er nú lítill möguleiki
á nýfjárfestingu. Þetta ástand hefur leitt
til þess, að á Islandi era stjómmálamenn
og fjölmiðlar famir að afskrifa orkufrekan
iðnað sem kost í atvinnumálum. Hér sýn-
ist mér að sé nokkuð fljótt í rassinn gripið.
Tímabundinn samdráttur í orkufrekum
iðnaði samhliða auknu framboði á vatns-
orku í heiminum og lækkandi olíuverðs í
augnablikinu era ekki gild rök til þess að
afskrifa orkufrekan iðnað. Ekkert hefur
enn breytt þeirri staðreynd, að heimurinn
stefnir í raforkuskort á næstu áratugum.
Við íslenzkir iðnrekendur heyram mjög
þessa dagana að starfsbræður okkar á
Norðurlöndunum, t.d. í Noregi og Svíþjóð,
hafa miklar áhyggjur vegna þess, að þeir
telja fyrirsjáanlegan raforkuskort í löndum
sínum innan 10-15 ára. Það er því nokkuð
snemmt að afskrifa orkufrekan iðnað og
orkulindir okkar í íslenzkri atvinnuum-
ræðu."
Þessi orð formanns Félags ísl. iðnrek-
enda era vafalaust að einhverju leyti
tilkomin vegna ummæla í Reykjavíkur-
bréfí Morgunblaðsins fyrir viku en þar
sagði m.a. um þetta mál: „Þegar í upp-
hafi þess kjörtímabils, sem nú er að ljúka,
vora gerðar viðtækar ráðstafanir til þess
að heíja á ný iðnvæðingu í landinu með
byggingu stórfyrirtækja í tengslum við
stóriðnað. Nú sýnist ljóst, að þetta mikla
starf muni engum árangri skila fyrir þær
kosningar, sem í hönd fara. Raunar er
spuming, hvort stóriðjudraumurinn er ekki
einfaldlega búinn og helzta verkefni okkar
næstu árin verði að tryggja að álverið í
Straumsvík verði yfírleitt starfrækt."
Útflutningnr
áraforku?
Það er alveg rétt hjá Víglundi Þorsteins-
syni, að það er ekki tímabært að afskrifa
stóriðju sem kost í atvinnuuppbyggingu
okkar. Raunar var það ekki gert hér á
þessum vettvangi fyrir viku, þótt settar
væra fram vissar efasemdir um framtíðina
í þessum efnum. En hvaða tækifæri höfum
við til frekari uppbyggingu stóriðju?
Gagnlegt er í þessu sambandi að rifja
upp meginatriði í þeim umræðum, sem
voru undanfari Búrfellsvirkjunar og samn-
inganna um álverið í Straumsvík fyrir
tveimur áratugum. Ástæður okkar íslend-
inga fyrir samningum um byggingu
álversins í Straumsvík vora tvíþættar.
Annars vegar vildum við virkja orku fall-
vatna okkar og nýta þá auðlind til jafns
við auðlindir hafsins í kringum landið.
Hins vegar vildum við draga úr einhæfni
atvinnulífs okkar og töldum, að meira
öryggi væri í stóriðju en sjávarafla, sem
brugðizt gæti hvenær sem væri.
Sú röksemd, að okkur beri að nýta þá
auðlind, sem felst í orku fallvatnanna, er
að sjálfsögðu í fullu gildi enn í dag, en
hins vegar eram við óneitanlega reynsl-
unni ríkari varðandi stóriðnað. Það hefur
nefnilega komið í ljós, að stóriðnaður af
þessu tagi býr við miklar sveiflur á mörk-
uðum, bæði varðandi eftirspum og verð.
Hvað eftir annað hefur orðið mikill sam-
dráttur í eftirspum eftir áli og jámblendi
og verð hefur lækkað mikið á þessum
framleiðsluvörum. Álverið í Straumsvík
hefur verið rekið með miklum halla og svo
virðist, sem hagstætt raforkuverð sé meg-
inástæðan fyrir því, að rekstri álversins
hefur alltaf verið haldið áfram, þótt sam-
dráttur hafí orðið annars staðar í álfram-
leiðslu. Grípa þurfti til verulegrar
endurskipulagningar á jámblendiverk-
smiðjunni í Hvalfírði og fá nýjan eignarað-
ila inn í hana til þess að tryggja rekstur
hennar. Þannig höfum við kynnzt því, að
það geta orðið sveiflur í stóriðnaði ekki
síður en sjávarútvegi.
Nýlega var skýrt frá afkomu svissneska
álfélagsins á sl. ári í erlendum blöðum.
Þar kom fram, að álframleiðsla félagsins
nemur nú um 390 þúsund tonnum og verð-
ur skorinn niður í 250 þúsund tonn. ÍSAL
framleiðir a.m.k. 80-90 þúsund tonn á
ári, þannig að ljóst er að álverið hér fram-
leiðir um þriðjung af áætlaðri ársfram-
leiðslu Svisslendinga árið 1990. Það er
augljóst, að við getum ekki verið öraggir
um, að framleiðslu verði haldið áfram í
Straumsvík úr því að stefna nýrra stjóm-
enda svissneska álfélagsins er sú, að draga
svo mjög saman seglin í álframleiðslu. Við
getum allt í einu staðið frammi fyrir því,
að álverinu í Straumsvík verði lokað og
að um 600 starfsmenn þess missi atvinnu
sína. Það er alþekkt fyrirbæri erlendis að
stórfyrirtæki loka nánast fyrirvaralaust
stóram verksmiðjum, ef þau telja það þjóna
hagsmunum sínum.
Þetta er sagt hér fyrst og fremst til
þess að vekja athygli á því, að reynslan
hefur kennt okkur íslendingum, að það
era miklar sveiflur í stóriðnaði, alveg eins
og í sjávarútvegi. Við getum því ekki litið
svo á, eins og menn höfðu kannski til-
hneigingu til fyrir 20 áram, að meira
öryggi sé í stóriðju en í sjávarútvegi. Svo
er bersýnilega ekki. Hins vegar stuðlar
stóriðja auðvitað að aukinni fjölhæfni at-
vinnulífs okkar, en það er ekki útlit fyrir,
að hún verði önnur meginstoð þess, eins
og menn kannski héldu fyrir tveimur ára-
tugum.
Mat okkar á möguleikum okkar í sam-
bandi við stóriðnað er því vafalaust
raunsærra nú en það var fyrir 20 áram.
Við hljótum að vinna markvisst að því að
byggja upp orkufrekan iðnað í landinu,
en reynsla undangenginna ára og aðstæð-
ur á heimsmörkuðum sýna, að þar er við
ramman reip að draga. Nú gætir að vísu
einhverrar bjartsýni hjá iðnaðarráðherra
og þeim öðram, sem átt hafa í viðræðum
við erlend fyrirtæki um uppbyggingu stór-
iðju hér. Vonandi er að sú bjartsýni reynist
á rökum reist. En það liggur ekki fyrir
enn sem komið er.
Þegar til lengri tíma er litið en allra
næstu ára er það hins vegar áreiðanlega
rétt hjá Víglundi Þorsteinssyni, að við eig-
um mikil tækifæri í sambandi við rafork-
una. Kjamorkuverin era mjög umdeild,
eins og allir vita og fullvíst má telja, að
Chemobyl-slysið verði til þess, að meiri
áherzla verði lögð á aðra orkugjafa, þótt
engin þjóð sé tilbúin til að afskrifa kjarn-
orkuna. Olíuframleiðsluríkjunum hefur
tekizt að hækka verð á olíu nokkuð undan-
farin ár. Þegar kemur fram í byijun næstu
aldar, sem er ekki langt undan, verður
gengið mjög á olíubirgðir, þar sem greið-
ast er að ná til þeirra. Mikill kostnaður
við að ná olíu annars staðar getur hækkað
verð hennar mjög á nýjan leik. Þess vegna
kann vel svo að fara, að útflutningur á
raforku geti orðið arðbær fyrir okkur ís-
lendinga og að tækniframfarir geri slíkan
útflutning mögulegan.
Fjármagnsmarkaður
og einkabankar
Segja má, að bylting hafí orðið á fjár-
magnsmarkaðnum hér á örfáum áram.
Hann hefur gjörbreyzt og valkostir þeirra,
sem þurfa á fjármagni að halda, hafa
margfaldazt. Sú var tíðin, að þeir áttu
ekki í önnur hús að venda en til viðskipta-
banka og fjárfestingarlánasjóða en það er
liðin tíð. Nú geta menn leitað út á hinn
opna markað og aflað fjár þar til þeirra
framkvæmda, sem að er stefnt. Það er
jafnvel svo komið að í fjölmiðlum birtast
auglýsingar, þar sem fólki er boðið fjár-
magn, sem hefði þótt fráleitt að gæti gerzt
hér fyrir nokkram áram. Lögmál markað-
arins er farið að segja til sín á þann veg,
að vextir fara lækkandi. í nýlegu frétta-
bréfí Verðbréfamarkaðar Iðnaðarbankans
segir m.a.: „Vextir á verðbréfamarkaði
hafa farið lækkandi frá því um áramót
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. MARZ 1987
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 21. marz
Morgunblaðið/RAX
og lætur nærri að um miðjan febrúar hafí
lækkunin numið um 1% að jafnaði á al-
mennum skuldabréfum. Vaxtalækkunin í
þessum mánuði á sér sennilega enga eina
skýringu. Ekki leikur vafí á að miðað hef-
ur í jafnvægisátt á íslenzkum fjármagns-
markaði frá 1. nóvember sl. er ný lög um
Seðlabanka íslands tóku gildi og viðskipta-
bankamir fengu ákvörðunarrétt yfir eigin
vöxtum. Vextir innlánsstofnana hafa
hækkað nokkuð frá 1. nóvember sl. og
með lækkandi vöxtum á verðbréfamarkaði
hefur vaxtamunurinn á milli þessara mark-
aða minnkað til muna. Þá hefur innlausn
spariskírteina í janúar og febrúar án efa
haft áhrif til að auka eftirspurn eftir
skuldabréfum og stuðlað þannig að lægri
vöxtum á verðbréfamarkaði. Svo virðist
sem það aukna fjármagn, sem nú streym-
ir um verðbréfamarkaðinn, leiti einkum í
bankatryggð skuldabréf og önnur öragg
skuldabréf og hefur úrval slíkra skulda-
bréfa aukist til muna á síðustu vikum.
Verður ekki sagt, að þessi þróun komi
algerlega á óvart og ber hún þess raunar
vott, að innlendi verðbréfamarkaðurinn
hafí nú náð nokkram þroska. Loks var
ákvörðun stjómvalda um 6,5% vexti af
nýjum spariskírteinum ríkissjóðs (í stað
8-9% vaxta fyrir einu ári) án efa forsenda
þess, að almenn vaxtalækkun gæti orðið
á verðbréfamarkaði." Þessi þróun öll hefur
auðvitað stuðlað að valddreifingu í fjár-
málalífínu og dregið úr ofurvaldi viðskipta-
bankanna og Seðlabankans. Hún er því
af hinu góða.
Á undanfömum mánuðum hafa orðið
allmiklar umræður um endurskipulagn-
ingu bankakerfísins, en þeim hefur lokið,
sem kunnugt er með samþykkt Alþingis
um að gera Útvegsbankann að hlutafélagi
á ný. I þessu sambandi er athyglisvert,
að fylgjast með því að einkabankarnir og
þá fyrst og fremst Verzlunarbankinn og
Iðnaðarbankinn hafí verið mun virkari
aðilar í þróun fjármagnsmarkaðarins en
ríkisbankamir en í hópi þeirra er ljóst, að
Landsbankinn hefur haft forystu um nýj-
ungar á þessu sviði. Aðild Iðnaðarbankans
að Glitni hf. og stofnun Verðbréfamarkaðs
Iðnaðarbankans og aðild Verzlunarbank-
ans að Fjárfestingarfélagi íslands í ríkara
mæli en áður og þátttaka bankans í nýju
fjármagnsfyrirtæki í tengslum við það fé-
lag hafa átt verulegan þátt í að skapa það
traust á hinum opna fjármagnsmarkaði,
sem er nauðsynlegt til þess að hann fái
að þróast með eðlilegum hætti.
Spyrja má, hvað valdi því að einkabank-
amir hafa verið virkari á þessu sviði en
ríkisbankamir. I sjálfu sér liggur svarið
ekki endilega í því, að stjórnendur einka-
bankanna séu framsæknari en stjórnendur
ríkisbankanna. Hitt er auðvitað Ijóst, að
stjómkerfí ríkisbankanna er þyngra í vöf-
um en einkabankanna og þeir verða að
taka tillit til fleiri sjónarmiða og annarra
hagsmuna en einkabankamir. Þess vegna
hafa hinir síðastnefndu átt auðveldara með
að aðlaga sig hinni nýju þróun. En um
leið er þátttaka þeirra í þessari framvindu
mála sterk röksemd fyrir því að auka
einkarekstur í bankakerfínu, eins og nú
er stefnt að með Utvegsbankanum þótt
allt sé enn á huldu um hvemig til muni
takast.
Annars leiða menn líklega sjaldan hug-
ann að því, að grózkan í fjármálalífínu er
einhver mesti vaxtarbroddurinn í atvinnu-
lífí okkar síðustu árin. Umsvif banka, sjóða
og fyrirtækja á þessu sviði hafa stór-
aukizt. Ungt og sérmenntað fólk hefur
komið til sögunnar, sem hefur aflað sér
menntunar og þjálfunar erlendis og flytur
með sér heim nýjan og breyttan hugsunar-
hátt. Þýðingu þessa þáttar málsins má
ekki vanmeta
Hlutabréfámarkaður
Næsta skrefíð í þróun fjármagnsmark-
aðarins hér er augljóslega að gera ráðstaf-
anir til þess að viðskipti með hlutabréf
verði virkari en áður og að fyrirtæki geti
aflað fjár til nýrra fjárfestinga með því
að auka hlutafé sitt og bjóða það út. Þetta
er að byija að gerast, nákvæmlega eins
og fjármagnsmarkaðurinn byijaði að þró-
ast og vaxa af sjálfú sér og fyrir fram-
kvæði örfárra einkafyrirtækja. Sams konar
þróun er bersýnilega að verða í viðskiptum
með hlutabréf.
Fyrir nýafstaðinn aðalfund Flugleiða
vora lífleg viðskipti með hlutabréf í fyrir-
tækinu, sem nú era mjög eftirsótt. Raunar
er eftirspurn eftir þeim svo mikil, að það
er sjálfsagt ekki óraunsætt að ætla, að
félagið gæti boðið út og selt hlutafé að
upphæð nokkur hundrað milljónir króna,
jafnvel 400-800 milljónir króna, sem mundi
gjörbreyta aðstöðu þess til að fjárfesta í
nýjum flugvélum.
Hið sama má segja t.d. um hlutabréf í
Eimskipafélagi íslands. Á sl. ári kom í ljós,
að nokkrir aðilar höfðu mikinn áhuga á
að kaupa hlutabréf í Eimskipafélaginu,
sem era eftirsótt ekki síður en hlutabréfín
í Flugleiðum. Þá hafa nokkur viðskipti
verið með hlutabréf í einkabönkunum,
Verzlunarbankanum og Iðnaðarbankanum
og nokkram öðram fyrirtækjum. Líklega
era þessi viðskipti að komast á það stig,
að ekki vanti nema herzlumuninn til þess
að nýr hlutabréfamarkaður blómstri hér
með óvenjulegum hætti.
í fyrmefndri ræðu á ársþingi iðnrekenda
vék Víglundur Þorsteinsson að þeim skil-
yrðum sem þyrftu að vera til staðar til
þess að menn væra tilbúnir til að leggja
fram áhættufé í atvinnurekstur er hann
sagði: „Það þarf að búa þannig um hnút-
ana, að áhættuQármagn fái betri kjör
skattalega en annað sparifé. I þeirri um-
ræðu skiptir ekki máli, hvort menn skatt-
leggja eða láta vera að skattleggja arð af
sparifé, aðeins hitt að áhættufjármagnið
fái mun betri skattkjör en annað sparifé."
Með sama hætti og fjármagnsmarkað-
urinn hefur gjörbreytt aðstöðu atvinnufyr-
irtækja til að afla lánsfjár til framkvæmda
og gert þau óháðari bankavaldinu í landinu
er óhætt að fullyrða að virkur hlutabréfa-
markaður getur gjörbreytt aðstöðu þeirra
til uppbyggingar með því að afla fjár með
sölu hlutabréfa. Hugsanlegt er að þróaður
hlutabréfamarkaður geti markað meiri
þáttaskil í atvinnurekstri hér en flest ann-
að, sem gerzt hefur undanfarin ár og
áratugi.
„ Annars leiða
menn líklega
sjaldan hugann að
því, að grózkan í
fjármálalífinu er
einhver mesti
vaxtarbroddurinn
í atvinnulíf i okkar
siðustu árin. Um-
svif banka, sjóða
og fyrirtækja á
þessu sviði hafa
stóraukizt. Ungt
og sérmenntað
fólk hefur komið
til sögunnar, sem
hefur aflað sér
menntunar og
þjálfunar erlendis
og flytur með sér
heim nýjan og
breyttan hugsun-
arhátt.“