Morgunblaðið - 17.07.1997, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 17. JÚLÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Menntun og markaður
STJÓRNMÁLAMENN líkja
markaðsbúskap stundum við hamf-
arir náttúrunnar, t.d. straumþungt
fljót, sem reisa þurfi varnargarða
við, svo að það flæði ekki yfir bakka
sína. Markaði og mannlífí er þá stillt
upp sem andstæðum: maðurinn þarf
að beijast við og beizla markaðinn
eins og önnur óblíð öfl náttúrunnar.
Menn ganga að vísu mislangt í þess-
ari samlíkingu. Sumir eru með þessu
að segja það eitt, að fijáls markaður
geti haft ýmsar óheppilegar afleið-
ingar, t.d. fyrir skiptingu auðs og
tekna á milli fólks, og rétt sé, að
almannavaldið stemmi stigu við því.
Aðrir ganga miklu lengra: að baki
líkingarinnar býr þá sú hugsun, að
fijáls markaður sé eins og óarga-
dýr, sem geti að vísu gert gagn á
afmörkuðu sviði, eins og ljón getur
t.d. skemmt áhorfendum í dýragarði
eða fjölleikahúsi, en við markaðinum
þurfi annars yfirleitt að reisa ramm-
ar skorður, svo að hann limlesti ekki
samfélagið. Viðkvæðið er þá gjarn-
an, að markaðurinn leysi ekki öll
vandamál. Ósjaldan hef ég heyrt
stjómmálamenn taka einmitt þannig
til orða.
Markaðsbúskapur er
mannaverk
Mér finnst þó miklu nær að líkja
markaðsbúskap ekki við fljótið sjálft
og straumþunga þess, heldur við
virkjun í fljótinu - virkjun, sem
beizlar orkuna, sem býr í flaumnum.
Fijáls markaður er mannaverk eins
og virkjun, því að hann styðst við
lög og reglur, sem almannavaldið
setur, m.a. til að skerða rétt manna
til að skaða aðra t.d. með einokun
eða öðru ófrelsi. Markaðsbúskapur
er ein affarasælasta uppfinning
mannsandans fyrr og síðar og fyllir
sama flokk og eldurinn, hjólið, sýkla-
lyfin, síminn og tölvan. Engin önnur
uppfmning hefur valdið meiru um
aukna hagsæld almennings í ald-
anna rás.
Fyrir aðeins fáeinum árum voru
margir enn þeirrar skoðunar, að
fijálsum markaðsbúskap fylgdu
ýmsir svo alvarlegir gallar, að ríkis-
valdið hlyti að hafa úrslitahlutverki
að gegna í efnahagslíf-
inu, og sóttu fýrir-
myndir sínar ýmist til
kommúnistaríkja eða í
önnur pláss með rúm-
frekan ríkisbúskap.
Þannig hafa sumir
jafnaðarmannaflokkar
í Evrópu haft víðtækan
ríkisrekstur á stefnu-
skrá sinni allt fram á
síðustu ár. Verka-
mannaflokkurinn
brezki er t.d. nýbúinn
að taka ríkisrekstur af
dagskrá. Hrun Sovét-
ríkjanna og annarra
kommúnistaríkja í Mið-
og Austur-Evrópu hef-
ur að undanförnu opn-
að augu margra þeirra, sem ekki
höfðu gert sér grein fyrir því fyrr,
að á ríkisbúskap eru yfirleitt enn
alvarlegri annmarkar en á markaðs-
búskap, svo að fijáls markaður hlýt-
ur þá að vera meginreglan í búskap
þjóðanna. Um þetta er ekki lengur
neinn skynsamlegur ágreiningur á
vettvangi stjórnmálanna víðast hvar
í heiminum í ljósi raka og reynslu.
Því fer þó fjarri, að með þessu sé
allur vandi leystur. Markaðsbúskapur
getur tekið á sig ýmsar myndir, eftir
því hver á heldur. Hér er t.d. um að
tefla ólíkar hugmyndir manna um
samhengi jafnaðar og hagvaxtar.
Allir eru hlynntir sjálfbærum hag-
vexti (nema þeir, sem aðhyllast fá-
tækt - og þeir eru til, þótt þeir geri
sér ekki grein fýrir því sjálfir). Vand-
inn hér snýr að því, hvort meiri hag-
vöxtur heimti minni jöfnuð en nú rík-
ir t.d. á Norðurlöndum eða hvort
hægt sé að auka eða a.m.k. varð-
veita jöfnuð frá því sem nú er og
örva hagvöxtinn um leið. Um þetta
er ekki hægt að fullyrða neitt að svo
stöddu, því að þekkingin á samhengi
jafnaðar og hagvaxtar er ekki mikil
enn sem komið er. Mér virðist þó
margt benda til þess, að hvort tveggja
geti staðizt. í þessu felst, að Norð-
urlandaþjóðimar (nema kannski
Norðmenn, sem njóta nú sérstöðu
vegna olíulinda sinna) og ýmsar aðr-
ar Evrópuþjóðir þurfi að þola nokkru
minni launajöfnuð í bráð
til að örva hagvöxt og
skapa með því móti skil-
yrði til þess að tryggja
meiri jöfnuð til langs
tíma litið.
Verkaskipting
Þótt ágreiningur um
verkaskiptingu ríkis og
einkafyrirtækja í fram-
leiðslu vöru og þjónustu
sé nú að miklu leyti úr
sögunni og yfirburðir
markaðsbúskapar njóti
nú yfírleitt víðtækrar
viðurkenningar, þá hafa
nokkrir veigamiklir
þættir efnahagslífsins í
okkar heimshluta orðið
út undan. Evrópskur landbúnaður á
lítið skylt við markaðsbúskap, svo
að dæmi sé tekið. Sennilega hefur
afskræming búvörumarkaðsins þó
hvergi gengið jafnlangt og hér
Reynslan virðist benda
til þess, segir Þorvald-
ur Gylfason, að tilraun-
in til að rjúfatengslin
milli efnahags og að-
gangs að menntun og
heilbrigðisþjónustu
hafi mistekizt.
heima, eins og ráða má af land-
lægri fátækt meðal íslenzkra bænda.
Búverndarstefnan úti í Evrópu hefur
þó a.m.k. yfirleitt veitt bændum þar
sæmiiegt lífsviðurværi, en ekki hér.
Bágur efnahagur íslenzkra bænda
er óhjákvæmileg afleiðing þeirrar
miðstýringar og markaðsfirringar,
sem hefur einkennt landbúnaðar-
stefnu ríkisvaldsins síðan 1930, og
var hann þó ekki beysinn fyrir, eins
og Halldór Laxness lýsti manna bezt
á sínum tíma. Þetta er alþekkt nú-
Þorvaldur
Gylfason.
orðið og almennt viðurkennt, og
þarf ekki að hafa fleiri orð um það
hér.
Á hinn bóginn hefur miklu minna
verið fjallað hér heima um aðra þætti
þjóðlífsins, þar sem núverandi ríkis-
rekstur er í þann veginn að komast
í þrot, og það eru menntamál og
heilbrigðis- og tryggingamál. Um það
hefur ríkt víðtækt samkomulag, hér
heima ekki síður en annars staðar á
Norðurlöndum og víðar, að menntun
og heilbrigðisþjónusta skuli vera að
mestu leyti „ókeypis". Með þessu er
átt við það, að þeir, sem njóta þjón-
ustunnar, skuli ekki sjálfír bera bein-
an kostnað af henni nema að litlu
leyti, heldur skuli hann greiddur úr
sameiginlegum sjóðum til að stuðla
að auknum jöfnuði.
Það ætti þó að vera deginum ljós-
ara, hvílíkt ófremdarástand ríkir nú
bæði í menntamálum og heilbrigðis-
og tryggingamálum á Islandi, enda
berast látlaust fréttir af þeirri neyð,
sem hijáir skóla og sjúkrahús um
allt land. Vandinn liggur ekki sízt í
því, að laun kennara og hjúkrunar-
fólks eru allt of lág, og ellilífeyrir
er smánarlega lítill. Vandinn er sá,
að sameiginlegir sjóðir rísa ekki
lengur undir þeim kröfum, sem fólki
fínnst rétt að gera tii mennta-, heil-
brigðis- og tryggingakerfisins. Þess
vegna þarf að hugsa öll þau mál upp
á nýtt, áður en enn meiri skaði hlýzt
af en orðinn er.
Vandanum í menntamálum og
heilbrigðis- og tryggingamálum
svipar að sumu leyti til landbúnað-
arvandans. Yfírleitt hafa menn litið
svo á, að markaðsbúskapur eigi ekki
við í þessum veigamiklu málaflokk-
um. Áf þessu viðhorfi hefur hlotizt
gríðarleg óhagkvæmni, sem velferð-
arríkið er nú smám saman að kikna
undan. Við þessu verður að bregðast.
Menntavandinn er sérstakt
áhyggjuefni. íslenzk börn og ungl-
ingar virðast hafa dregizt talsvert
aftur úr jafnöldrum sínum í mörgum
öðrum löndum skv. alþjóðlegum
samanburðarrannsóknum. Þessi aft-
urför í menntun ungs fólks miðað
við önnur lönd veikir samkeppn-
isstöðu íslands út á við og ógnar
vexti og viðgangi efnahagslífsins í
landinu marga áratugi fram í tím-
ann. Menntun mannaflans mun að
miklum líkindum ráða mun meiru
um lífskjör þjóðarinnar á næstu öld
Um mannauð, samkeppni

og* samvinnu
UMRÆÐA um
menntamál hefur verið
kröftug að undanförnu
í kjölfar alþjóðlegrar
skýrslu sem sýnir lakan
árangur íslenskra nem-
enda í raungreinum.
Af öllu því sem sagt
hefur verið má draga
tvær niðurstöður: Slök
geta íslenskra nemenda
er óviðunandi. Bregð-
ast þarf við þessum nið-
urstöðum með breiðri
samstöðu ólíkra hópa.
Svipuð umræða hef-
ur átt sér stað meðal
margra nágrannaþjóða
okkar vegna könnunar-
innar enda hafa margar
þeirra einnig ástæðu til að vera
óánægðar. Umhyggja fyrir mennta-
kerfí einstakra þjóða, sem endur-
speglast í umræðu af þessu tagi, á
sér eflaust margar orsakir en eina
þeirra vil ég gera að umtalsefni í
þrem greinum sem birtast munu í
Morgunblaðinu á næstu dögum:
Mikilvægi menntur.ar fyrir hagsæld
þjóðar.
Mannauður
Tengsl menntunar og hagsældar
hafa mönnum verið lengi ljós en á
seinustu árum hafa stjórnvöld, at-
vinnulíf og rannsóknastofnanir reynt
að meta þessi tengsl með það fyrir
augum að hagnýta þau.
I Bretlandi er hagnýtingin komin
einna lengst. Þar hafa stjómvöld
gert ýmislegt til að styrkja sam-
keppnisstöðu sína á
heimsmarkaði, m.a.
ijjölgað vel menntuðu og
þjálfuðu starfsfólki und-
ir áætlun sem nefnist
„Fjárfesting í fólki“ (In-
vesting in People).
Áætluninni var hrundið
af stað 1990 og hefur
sannað gildi sitt. Hjá
nýríkum þjóðum Aust-
ur-Asíu eru vensl
menntunar og hagsæld-
ar ótvíræð. Þau hafa
sýnt mestan hagvöxt í
heiminum undanfarin ár
enda búa þau við öflugt
menntakerfi. Banda-
ríkjaforseti hefur hvatt
til átaks í menntamálum
með það að markmiði að treysta
hagsæld.
Á vegum Hagfræðistofnunar Há-
skóla Íslands hafa verið unnar rann-
sóknir þar sem komið er inn á tengsl
menntunar, mannauðs og hagsæld-
ar. í athyglisverðri grein, Innri og
ytri hagvöxtur (Fjármálatíðindi 1,
jan.-júlí 1995) eftir Tryggva Þór
Herbertsson, forstöðumann Hag-
fræðistofnunar, kemur fram að man-
nauður er talinn 1,26% af 4,45%
meðaltalshagvexti sem verið hefur
hér á landi árin 1945-1980. í grein-
inni bendir höfundur á að óyggjandi
samspil sé milli menntunar og hag-
sældar hvort sem mannauðurinn er
mældur í meðalskólagöngu vinnu-
aflsins eða því fjármagni sem eytt
er í menntamál. Niðurstaða höfund-
ar er sú að mannauðinn megi styrkja
með því að hvetja þjóðfélagsþegnana
til menntunar með ráðum og dáð.
Stefnumörkun í menntamálum
Evrópusambandsins er tengd auk-
inni framleiðni og samkeppnishæfni.
Evrópsku atvinnurekendasamtökin
UNICE hafa undanfarin missiri unn-
ið viðamikla stefnumótun á sviði
menntamála sem hefur að stórum
hluta verið tekin upp í Hvítbók ESB
um kennslu og nám („Áleiðis til
þekkingarþjóðfélagsins"). í Hvítbók-
inni er fullyrt að Evrópuþjóðir standi
frammi fyrir þrenns konar gagnger-
um breytingum:
1) Heimurinn er að verða einn við-
skiptamarkaður.
2) Auknar menntakröfur upplýs-
ingasamfélagsins.
3) Vísinda- og tæknibyltingin.
Til þess að standast betur sam-
keppnina við Bandaríkin og Asíu
verða Evrópuþjóðir að bregðast við
þessum breytingum sameiginlega,
að svo miklu leyti sem það er unnt.
I Hvítbókinni er bent á aukna og
skilvirkari menntun þegnanna sem
helsta svarið til að auka samkeppn-
ishæfni vinnuaflsins. Bæði þarf að
efla almenna menntun og þróa nýjar
leiðir til starfsmenntunar og -þjálf-
unar.
Atvinnulífið þróast hratt
Hefðbundin skipting atvinnulífs-
ins breytist hratt um þessar mundir.
Hugmyndir okkar um (ímyndað)
mikilvægi einstakra atvinnugreina
eru gjarnan skakkar og geta þegar
verst lætur verið beinlínis hættuleg-
ar. Þetta sést t.d. bæði í stjórnskipan
(skiptingu í ráðuneyti), og mati fjöl-
miðla; hvort tveggja er oftar en ekki
bundið þjóðfélagi gærdagsins. Land-
búnaður, sem aðeins er um 2,2% af
landsframleiðslu, er með sitt eigið
ráðuneyti og skipar t.d. sess í frétta-
flutningi sem er oftar en ekki í litlum
tengslum við mikilvægi hans fyrir
þjóðarbúið. .
Á næstu árum munu hefðbundin
hlutföll atvinnuvega riðlast hratt en
jafnvíst má telja að umræðan um
atvinnulífið muni hreyfast hægt úr
hefðbundnu fari. Breyting á mik-
ilvægi atvinnuveganna mun hafa
margvísleg áhrif í samfélaginu.
Mesta vinnuafls- og framleiðniaukn-
ingin mun eiga sér stað á sviðum sem
nú eru ekki skilgreind undir einu
ráðuneyti, engir sérstakir skólar
þjóna og hafa enn ekki fengið rými
í hugum okkar eða fjölmiðlum miðað
við mikilvægi. Þessi staða atvinnu-
veganna mun hins vegar kalla á
breytta þjónustu sem mikilvægt er
að svara. Ekki síst munu atvinnurek-
enda- og launþegasamtök þurfa að
skilgreina stöðu sína og hlutverk í
þessu ljósi. Ætla má að átök um
kaup og kjör víki fyrir sameiginlegum
hagsmunum, t.d. brýnni þörf við að
skilgreina og uppíýlla menntaþarfír
einstaklinga og fýrirtækja. Draga
mun úr vígstöðu aðila vinnumarkað-
arins og samvinnuhlutverk þeirra
aukast. Einn stærsti vettvangurinn
sem þau geta unnið saman á, og ber
skylda til að taka sameiginlega á,
eru menntamál.
Samkeppni og samvinna
Óþarfi er að fjölyrða um hve póli-
tískar og efnahagslegar breytingar
hafa verið hraðar í heiminum und-
anfarin ár. Fjarlægðin, sem jöfnum
höndum hefur reynst helsti andstæð-
ingur og bakhjarl íslendinga, skiptir
nú engu máli. Ný tækni, aukin
menntun og auðveld ferðalög ógna
en aflabrögð og orkuvinnsla.
Menntun og heilbrigðisþjónusta
eru eins og annar varningur að því
leyti, að eftirsókn eftir þjónustu
mennta- og heilbrigðiskerfisins fer
m.a. eftir efnahag. Þeir, sem hafa
miklar tekjur, eru yfirleitt fúsir að
veija meira fé til að afla sér meiri
og betri menntunar, heilbrigðisþjón-
ustu og trygginga en þeir, sem hafa
minni tekjur. Þetta segir sig sjálft.
Ríkisrekstri í mennta- og heilbrigðis-
málum hefur verið ætlað að ijúfa
þessi tengsl með því að jafna skil-
yrði fólks til að kaupa sér menntun
og heilbrigðisþjónustu heima fyrir
óháð efnahag, þótt íslendingum hafi
jafnframt verið fijálst að kaupa sér
menntun og læknishjálp í útlöndum
eftir fjárráðum, smekk og þörfum.
Vel meint, en misheppnað
Reynslan virðist benda til þess,
að þessi tilraun til að ijúfa tengslin
á milli efnahags og aðgangs að
menntun og heilbrigðisþjónustu hafí
mistekizt. Af því leiðir þó ekki, að
menn þurfi að kasta jafnaðarhugsjón
velferðarríkisins fyrir róða. Nei,
þetta þýðir það eitt, að menn þurfa
að reyna að finna aðrar, hagfelldari
leiðir að settu marki. Saga velferðar-
ríkisins undangengna áratugi er
stráð vel meintum, en misheppnuð-
um tilraunum til að auka jöfnuð með
óheppilegum aðferðum, svo að sum-
ir hafa þá freistazt til að fordæma
markmiðið, en ekki leiðirnar.
Samþjöppun launa fyrir tilstilli
evrópskrar verkalýðshreyfíngar er
eitt dæmi um þetta. Of lítill launa-
munur virðist hafa dregið úr áhuga
ungs fólks á því að afia sér mennt-
unar og einnig úr getu fyrirtækja
til að ráða ófaglært verkafólk í
vinnu. Markaðsfirring miðstýrðra
launa hefur þannig minnkað vaxt-
argetu þjóðarbúsins fram í tímann
og ýtt um leið undir atvinnuleysi
meðal láglaunafólks.
Aðrar leiðir til aukins jafnaðar
hefðu væntanlega ekki þurft að hafa
slíkar aukaverkanir. Hér hef ég eink-
um í huga gerbreyttar áherzlur í
menntamálum til að tryggja öllum
sem bezta menntun við sitt hæfí.
Það er vísasti vegurinn til jafnaðar
og hagvaxtar til langs tíma litið.
Höfundur er prófessor.
sérstöðu okkar og sérkennum en
bjóða fyrst og fremst upp á margs
konar tækifæri. Upp úr stendur að
við verðum að leika eftir alþjóðlegum
leikreglum ef við ætlum að lifa af,
efnahagslega eða menningarlega.
Samkeppni milli efnahagsbanda-
laga, landa, atvinnuvega, fyrirtækja
og einstaklinga hefur aukist. Það
getur enginn staðið hlutlaus afsíðis
og horft á.
Þótt samkeppnin sé óstöðvandi
drifkraftur sem keyrir áfram hag-
sældina er samvinnan eigi að síður
mikilvæg þótt slíkt kunni að hljóma
þversagnarkennt. Þar sem sameig-
Á næstu árum, segir
Ingi Bogi Bogason,
munu hefðbundin
hlutföll atvinnuvega
riðlast hratt.
inlegir hagsmunir eru mikilvægari
sérhagsmunum er samvinnan óhjá-
kvæmileg. Dæmi um sambland af
samkeppni og samvinnu er t.d. aug-
ljóst innan Evrópusamstarfsins. Þar
er lögð mikil áhersla á samvinnu
aðila vinnumarkaðarins í sem flest-
um málefnum. Stjórnvöld aðildar-
landa ESB gera sér grein fyrir því
að mikilvægt er að ná samvinnu
þessara aðila um brýn úrlausnar-
efni. Slíkt er forsenda fyrir því að
mál fái framgang.
Nauðhyggjan sem felur í sér að
taka eindregna og algilda afstöðu
með eða á móti samkeppni og sam-
vinnu féll sama kvöldið og Berlínarm-
úrinn. Hagsæld lýrir sem flesta bygg-
ist á því að búa sem flestum skilyrði
til að draga fram bestu kosti sína.
Höfundur er menntafulltrúi
Samtaka iðnaðarins.