Morgunblaðið - 08.09.2010, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 8. SEPTEMBER 2010
Gaman Þrándur Helgason matvælafræðingur bjóst áreiðanlega ekki við að doktorsvörnin hans við matvæla- og næringarfræðideild Háskóla Íslands yrði jafnskemmtileg og myndin ber vitni um.
Frá vinstri: dr. John Coupland, prófessor við Pennsylvania State University, dr. Kristberg Kristbergsson, prófessor við matvæla- og næringarfræðideild HÍ, Þrándur, dr. Ragnar Jóhannsson,
sviðsstjóri hjá Matís og dr. Inga Þórsdóttir, prófessor og deildarforseti matvæla- og næringarfræðideildar HÍ.
Kristinn
Jóhanna Sigurð-
ardóttir forsætisráð-
herra kvartaði undan
því í orðaskiptum við
mig á Alþingi sl. föstu-
dag að stjórnarand-
staðan sæi ekki ljósið í
náttmyrkri efnahags-
málanna. En hvaða ljós
er hún að benda á? Það
eru augljóslega mýra-
ljós, villuljósin, sem
ríkisstjórnin fylgir og
gleðst svo yfir þessi dægrin.
Það sem er alvarlegt í máli stjórn-
arliða er tilraunin til þess að blekkja.
Það hófst allt með langhundum
Steingríms J. Sigfússonar fjár-
málaráðherra í blöðunum í síðasta
mánuði. Þar var tónninn sleginn og
hann var þessi. Þetta er búið að vera
ofboðslega erfitt, en nú erum við að
sjá afrakstur erfiðisins. Landið er að
rísa í efnahagslegum skilningi.
Þetta var síðan endurtekið á fyrsta
þingdegi að loknu sumarhléi Alþing-
is, bæði af fjármála- og forsætisráð-
herra, fimmtudaginn 2. september.
En örlögin eru grimm og gráglett-
in. Daginn eftir birti Hagstofan út-
reikninga sína. Þeir sýndu allt aðra
mynd. Þann sama dag skiptumst við
forsætisráðherra á orðum. Og það
var eins og hún neitaði að trúa stað-
reyndunum. Þær rímuðu ekki við
áróðursplön ríkisstjórnarinnar og
ráðherrann talaði eins og ekkert
hefði gerst. Sama blekkingargl-
ansmyndin var dregin upp.
Staðreyndirnar eru þessar. Þegar
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Sam-
fylkingar gekk frá samstarfssamn-
ingi sínum við Alþjóðagjaldeyrissjóð-
inn á haustdögum 2008, lá til
grundvallar tiltekin hagspá sem
sjóðurinn vann. Þar var gert ráð fyr-
ir miklum samdrætti landsfram-
leiðslu árið 2009, eða um 9,6%. Nú
liggur fyrir að sá samdráttur varð
minni, eða um 6,8%. Ekki vegna
verka núverandi ríkisstjórnar. Aðrar
aðstæður réðu því. En í hagspá AGS
var líka gert ráð fyrir að lands-
framleiðslan yrði lítt breytt árið
2010, þrátt fyrir þessa miklu dýfu ár-
ið á undan.
Það er þess vegna fullkominn
áfellisdómur um verk
og verkleysi rík-
isstjórnarinnar að
landsframleiðslan
dragist saman um 3,1%
milli ársfjórðunga, árið
sem hún átti að standa
í stað og það þrátt fyrir
að samdrátturinn árið
á undan yrði minni en
ætlað var. Sú stað-
reynd hefði átt að auka
líkur á skarpari bata
efnahagsmálanna. En
hið þveröfuga gerðist.
Til skýringar á þessu má meðal
annars benda á umfjöllun Peninga-
mála Seðlabanka Íslands. Af þeim
má ráða að aðgerðir og aðgerðaleysi
ríkisstjórnarinnar á vettvangi at-
vinnumála eru að hægja á efnahags-
bata sem ella væri orðin staðreynd.
Það er því makalaust að ráðherrar
vogi sér að hreykja sér af þessari
efnahags/pólitísku falleinkunn sem
ríkisstjórnin fær þessi dægrin
Mýraljósið verður leiðarljós
Sama er að segja um verðbólguna.
Nú stæra ráðherrar sig af meintum
árangri. En einnig það lá fyrir frá
fyrsta degi. AGS spáði því að verð-
bólgan yrði á þessu ári 2,7%. Enginn
hefur spáð því að þau áform rætist.
Þökk sé stjórnvöldum okkar, sem
hafa kynnt verðbálið með skatta-
hækkunum og kostnaðarauka gagn-
vart atvinnulífinu.
Ljósið sem ríkisstjórnin sér og
fylgir er mýraljós, villuljós sem leiða
okkur út í frekari ógöngur. Þá slóð
vill enginn feta í humátt á eftir ráð-
villtum stjórnvöldum. Það hefur
aldrei kunnað góðri lukku að stýra að
gera mýraljósin að siglingaljósi. Sér-
staklega ekki við krappar aðstæður.
Eftir Einar K.
Guðfinnsson
» Það sem er alvarlegt
í máli stjórnarliða er
tilraunin til þess að
blekkja. Það hófst allt
með langhundum Stein-
gríms J. Sigfússonar
fjármálaráðherra.
Einar K.
Guðfinnsson
Höfundur er þingmaður.
Mýraljós í
efnahagslífinu
Það er ótrúlegt
hversu lítill áhugi er á
málefnum lífeyr-
issjóða á Íslandi. Það
er sennilega engin
starfsemi sem skiptir
jafnmiklu máli fyrir
flesta íbúa landsins.
Fjölmiðlar fjalla jafn-
an lítið um starfsemi
lífeyrissjóða en þegar
það gerist er sjaldan
kafað djúpt í málin.
Stór hluti sjóðsfélaga hefur lítinn
sem engan áhuga, sérstaklega
yngri kynslóðin, á því hvað er verið
að gera við peningana okkar. Fyrir
vikið hafa lífeyrissjóðir getað starf-
að án aðhalds sjóðsfélaga og sam-
félagsins um árabil.
Í skýrslu Rannsóknarnefndar Al-
þingis segir að skort hafi hjá lífeyr-
issjóðunum reglur um starfshætti
og siðareglur. Nýlega skipaði
stjórn Landssamtaka lífeyrissjóða
þriggja manna nefnd sem er ætlað
að gera úttekt á starfsemi lífeyr-
issjóðanna í aðdraganda banka-
hrunsins. Mikilvægt er að þessi
nefnd skoði einnig þau vandamál
sem lífeyrissjóðirnir standa frammi
fyrir um þessar mundir.
Staðan í dag
Eitt helsta vandamál almennra
og opinberra lífeyrissjóða í dag er
neikvæð tryggingafræðileg staða
þeirra, sem þýðir að sjóðirnir eiga
ekki fyrir skuldbindingum. Fyrir
almenna lífeyrissjóði þýðir þetta að
lögum samkvæmt ber þeim að
skerða greiðslur til sjóðsfélaga
meðan opinberir sjóðir þurfa þess
hins vegar ekki vegna ábyrgðar
ríkis og sveitarfélaga. Við vanda-
málið bætist að staða stærsta líf-
eyrissjóðs landsins, Lífeyrissjóðs
starfsmanna ríkisins (LSR), er
vægast sagt dökk og er A-deild
sjóðsins komin á endastöð. Gamla
B-deildin lifði ekki eina fulla starfs-
ævi en rúm 13 ár eru liðin síðan
henni var lokað og A-deildin stofn-
uð. Burt séð frá hruninu þá er A-
deild sjóðsins nú komin í þrot og
því standa stjórnarmenn LSR
frammi fyrir vanda sem leysa þarf
á næstu misserum. Iðgjald A-
deildar mun til lengri tíma ekki
duga fyrir lögbundnum réttindum,
m.a. vegna lengri með-
alævi sjóðsfélaga.
Þörf á stefnu-
breytingu
Lífeyrissjóðir standa
frammi fyrir skipulags-
breytingum á starfsemi
sinni. Hugsanlega þarf
LSR að stofna aðra
deild sem starfa myndi
í samræmi við almenna
lífeyrissjóði eða hækka
iðgjald verulega. Ef
hins vegar ekkert verð-
ur gert er líklegt að sjóðurinn verði
tómur þegar næstu kynslóðir kom-
ast á lífeyrisaldur. Meðal þess sem
taka þarf ákvörðun um er veruleg
fækkun lífeyrissjóða, en þeir eru
yfir 30 í dag. Ræða þarf breytingar
á fyrirkomulagi lífeyrisgreiðslna,
m.a. aldursbundna réttindaávinnslu
hjá opinberu sjóðunum. Endur-
skoða þarf iðgjaldafyrirkomulagið
hjá sumum sjóðum þar sem núver-
andi kerfi stendur ekki undir sér til
framtíðar. Síðast en ekki síst þarf
að gera áætlun um hækkun lífeyr-
isaldurs.
Mannfjöldaspár benda til þess að
hlutfall Íslendinga 65 ára og eldri
muni meira en tvöfaldast á næstu
árum. Í sumar lögðu Samtök at-
vinnulífsins fram tillögu um að
hækka lífeyrisaldur í 68 ár til að
sporna við skerðingu lífeyris og
hærri iðgjöldum. Þessa tillögu ber
að skoða mjög alvarlega þó hún
gangi ef til vill ekki nógu langt til
að leysa vanda lífeyrissjóðanna til
lengri tíma.
Rannsóknarstofnun
um lífeyrismál
Innan háskólasamfélagsins er
starfræktur fjöldi rannsóknarstofn-
ana um ýmis þjóðþrifamál en það
kemur á óvart að engin rannsókn-
arstofnun sé til um lífeyrismál þar
sem skort hefur áreiðanlegar upp-
lýsingar um starfsemi og stefnu líf-
eyrissjóðanna um árabil. Mikilvægt
er að koma á fót slíkri stofnun sem
hefur það markmið að auka rann-
sóknir og fræðslu um lífeyrismál.
Slík stofnun ætti einnig að miðla
vísindalegri þekkingu um stefnu-
mótun og stjórnun lífeyrissjóða.
Helst hefur verið leitað upplýs-
inga hjá einstaka lífeyrissjóðum eða
Landssamtökum lífeyrissjóða í
gegnum tíðina en Landssamtökin
geta aldrei gegnt álíka hlutverki og
rannsóknarstofnun vegna hags-
munatengsla sinna við sjóðina. Þess
má geta að þegar hafa komið fram
athugasemdir við skipan nefndar
um starfsemi lífeyrissjóðanna þar
sem trúverðugleiki hennar er dreg-
inn í efa.
Á tímamótum
Yngri kynslóðir munu standa
verr að vígi fjárhagslega þegar
kemur að lífeyristöku en sú sem nú
er að taka út lífeyri. Hlutfall heim-
ila í fjárhagsvanda á aldrinum 24-
29 ára er 32% og 26% hjá þeim
sem eru 30-39 ára skv. upplýs-
ingum Seðlabanka Íslands. Inn í
þessar tölur vantar upplýsingar um
greiðslubyrði lána íslenskra náms-
manna og því kann hlutfallið að
vera hærra. Vandi margra eldri
borgara er einnig mikill en um 16%
heimila á aldrinum 60-69 ára er í
vanda og um 13% þeirra sem er 70
ára og eldri.
Staða margra lífeyrissjóða hér á
landi er alvarleg. Gríðarleg verð-
mæti felast í því að eiga lífeyr-
issjóð. Skammtímahugsun einsleits
hóps hefur verið einkennandi í
stefnu margra sjóða og til að það
breytist þarf yngri kynslóðin að
taka þátt í umræðunni og verða
þátttakendur í stefnumótun fram-
tíðarinnar. Lífeyrisgreiðslur til
eldri kynslóða eru tryggðar en
óljóst er með næstu kynslóðir. Líf-
eyrissjóðir eru ekki mjög gamalt
fyrirbæri en þeir standa nú á tíma-
mótum. Stefnan og starfsaðferð-
irnar sem sjóðirnir munu marka
sér í kjölfar efnahagshrunsins
skipta því gríðarlega miklu máli
fyrir eigendur lífeyrissjóðanna og
ekki síst framtíðarkynslóðir.
Eftir Pétur Berg
Matthíasson
»Eitt helsta vandamál
almennra og opin-
berra lífeyrissjóða í dag
er neikvæð trygg-
ingafræðileg staða
þeirra, sem þýðir að
sjóðirnir eiga ekki fyrir
skuldbindingum.
Pétur Berg
Matthíasson
Höfundur er stjórnsýslufræðingur
og er í stjórn Félags íslenskra
félagsvísindamanna.
Framtíð lífeyrissjóða