Sagnir - 01.04.1988, Síða 36

Bændaverslun um miðja 19. öld
Kúm fjölgaði ekki eftir um 1830.
Sauðfé fjölgaði fram að fjárkláðan-
um í lok sjötta áratugarins en var tvo
áratugi að komast í samt horf.9 Það
voru góð ráð dýr ef átti að forða
hungursneyð í landinu þegar fólk-
inu fjölgaði.
Annað úrræðið af tveimur sem ís-
lendingar notuðu til þess var að
sækja sjó. Litlum árabátum og tveggja-
mannaförum stórfjölgaði á íslandi
á 19. öld. Þegar þeim tók að fækka
eftir 1870 fjölgaði stærri bátum til
mótvægis.10 Séra Þorkell Bjarnason
skrifaði 1883: „Austfirðir, Eyjafjörður
og Húnaflói mega nú orðið að
sumri og hausti til teljast með hin-
um fiskisælli héruðum landsins."
Og þá voru Norðlendingar, að hans
sögn, hættir að sækja „matfisk" suð-
ur yfir heiðar vegna eigin útgerðar.11
Sjávarútvegurinn var því ekki bara í
sókn í hinum hefðbundnu „fiskihér-
uðum“ fyrir sunnan og vestan held-
ur líka í landbúnaðarhéruðum fyrir
norðan og austan, og það jafnvel á
sumrin. Þjóðin aflaði meiri fæðu úr
hafinu umhverfis landið en áður.
Hitt úrræðið var að flytja inn mat
frá útlöndum. Jón Steffensen hefur
fundið út að í upphafi 19. aldar voru
um 30 kg af korni flutt inn í landið á
hvert mannsbarn. 1852 voru það 51
kg og 99 kg árið 1900 og hélt áfram
að aukast. Sykurinnflutningur á
mann margfaldaðist á seinni helm-
ingi aldarinnar, fór úr þremur kg
1852 í 20 árið 1900. Þessar fæðuteg-
undir voru orðnar jafn stór hluti af
karlmannsfæði og mjólkurafurðir
um síðustu aldamót. Á 18. öld
höfðu mjólkurafurðir verið uppi-
staðan í því en innfluttur matur
hverfandi lítill hluti.12 Innfluttur
matur varð því sífellt mikilvægari
fyrir þjóðina eftir því sem leið á öld-
ina.
Skýringin á þessum aukna inn-
flutningi er sú að viðskiptakjör ís-
lenskra bænda við önnur lönd fóru
stöðugt batnandi frá því fyrir miðja
19. öld og fram á þá næstu. Innflutt-
ur matur varð ódýrari miðað við inn-
lendar landbúnaðarafurðir.19
Þetta hefur komið sér vel fyrir fá-
tæka bændur sem höfðu hvorki
tækifæri til þess að stækka bústofn-
inn né heldur að sækja sjó. Þeir gátu
bætt ónóga eigin framleiðslu á mat
Skagaströnd snemma á öldinni.
upp með því að kaupa hann frá út-
löndum. Skilyrði hafa skapast vegna
þessa til að draga fram lífið á landi
sem ella hefði verið óbyggilegt.
Byggðin þandist enda út til ystu
annesja, innst í dali og upp til
heiða. Ástæðari var fólksfjölgun en
forsendur fyrir þessari jaðarbyggð á
íslandi voru sjósókn á smáfleytum
og matarinnflutningur.
Tilvísanir.
1 Þjóðskjalcisafn íslands, hagsögu-
deild, //. 10. a. Jacobsensverzlun á
Skagaströnd, nr. I. 1847-1855.
2 Þjóðskjalasafn íslands, Hún. XXI/.
Búnaðarskýrslur 1847-1855.
3 Sbr. Þorlákur A. Jónsson: Bænda-
uerslun I Húnaualnssýslu 1847-
1855. Óprentuð BA-ritgerð í sagn-
træði varðveitt í Háskólabókasafni.
1987. Hér er vísað til þessarar rit-
gerðar í eitt skipti fyrir öll um þau
efnisatriðið greinarinnar sem ekki er
gerð grein fyrir á annan hátt.
4 Sbr. Þorkell Jóhannesson: „Alþingi
og atvinnumálin. Landbúnaður og
útvegsmál. Höfuðþættir." Saga A/
þirtgis 4. Rv. 1948, 185, 194.
5 Sbr. Ný jarðabók, samin eptir tilskip-
un 27. maímánaðar 1848 og allra-
mildilegast staðfest með tilskipun 1.
aprílmánaðar 1861.2. útg., Rv. 1981,
90-95.
6 Sbr. Sigurður Hansen: „Um verð-
lagsskrár á íslandi árin 1818 til
1856", Skýrslur um landshagi á ís-
landi 1. Kh. 1858, 262.
Vöruskipti í kaupstað voru bænd-
um mikilvæg í Húnavatnssýslu um
miðja síðustu öld. Sauðfjárrækt var
nátengd versluninni en afurðir ann-
ars hefðbundins landbúnaðar svo
og sjávarafli var mest til heimilis-
nota. Gildi viðskiptanna var mest
fyrir fátækustu og ríkustu bændurna
en hlutfallslega minna fyrir meðal-
bændur.
7 (Tryggvi Gunnarsson]: „Nokkrar
greinir um sveitabúskap," Ný félags-
ril 24. Kh. 1864, 27-123.
8 Sbr. Bragi Guðmundsson og Gunnar
Karlsson: Uppruni nútírnans. ís
lartdssaga frá önduerðri 19. öld lil
síúari hlula 20. atdar. Bráðabirgða
útgáfa. Rv. 1986, 58.
9 Sbr. Magnús S. Magnússon: lceland
tri Transilion. Labour and socio- ec
onornic change before 1940. Lund
1985, 76.
10 Sbr. Magnús Magnússon, 85.
11 Þorkell Bjarnason: „Um fiskiveiðar
Islendinga og útlendinga við ísland
að fornu og nýju,“ Tímarit hins ís-
lenzka bókmenntafjelags 4. Rv.
1883, 225.
12 Sbr. Jón Steffensen: Menning og
meinsemdir. Ritgerðarsafn urn mól-
unarsögu íslenskrar þjóðar og bar-
áttu hennar uið hungur og sóttir. Rv.
1975, 249-50.
13 Jón Gauti Pétursson: „Verzlunarár-
ferði landbúnaðarins í 100 ár.“ Sam-
uinnan 24. 1930, 146.
32 SAGNIR