Sagnir - 01.06.2000, Qupperneq 24

í september 2000 höfðu yfir tvö þúsund færslur
úr nær tvö hundruð handritum verið skráðar í
grunninn, langflestar úr handritasafni Landsbóka-
safnsins en einnig úr Arnastofnun bæði hér heima og
í Kaupmannahöfn, öðrum erlendum handritasöfnum
og einu héraðsskjalasafni.
Sálmasöngur
Á hverju byggist sálmasöngur okkar íslendinga? Er
sú mynd sem menn hafa dregið af sálmasöngnum út
frá prentuðum bókum rétt eða varpa þessi áður
óþekktu tónlistarhandrit nýju Ijósi á sálmasöng ís-
lendinga fyrr á tímum?
Með tilkomu lútherskunnar grundvallaðist
kirkjusöngurinn ekki lengur á alþjóðlegum latínu-
söng heldur sálmum sem syngja skyldi á móðurmál-
inu. Það starf að koma lagi á sálmasönginn kom í hlut
Guðbrands Þorlákssonar Hólabiskups (1541/1542-
1627). Undir stjórn Guðbrands stóð bókaútgáfa á
Hólum í miklum blóma. Auk prentunar ýmissa guðs-
orðabóka m.a. Biblíunnar og Vísnabókarinnar var
sálmabókin gefin út tvívegis og grallarinn3 þrívegis.
Sálmalögin í þessum sálmabókum eru alls 149 auk
messusöngsins, flest úr þýskum og öðrum útlendum
bókum.1
Sálmalögin voru sungin ýmist einradda eða fjöl-
radda. Söngurinn stóð allan tímann einn og sér,
án nokkurs undirleiks, og kirkjutónlistin hér varð því
gjörólík því sem tíðkaðist við stóru evrópsku kirkj-
urnar. Allar sálmabækur og grallarar kirkjunnar í um
200 ár eða allt þar til Höfuðgreinabókin kom út árið
1772 grundvölluðust á bókum Guðbrands sem héld-
ust nánast óbreyttar allan þann tíma. Þessi 149 lög
eru sú tónlist sem kemur til okkar úr prentuðum
heimildum og hafa verið talin kirkjusöngarfur okkar
Islendinga. Það er því ekki furða að margir telji
sálmasönginn hafa staðnað og orðið að vanabundn-
um söng sem hafði misst alla merkingu og tilfinn-
ingu. Rannsóknin hefur hins vegar leitt í ljós
að sálmalögin eru miklu fleiri í raun og veru. Þrátt
fyrir að lítil breyting hafi orðið á útsetningu þeirra
149 sálmalaga sem nóteruð voru í sálmabókum og
gröllurum tók flutningur þeirra miklum breytingum
í aldanna rás án þess að þess sjái merki í prentuðum
bókum. Hátt í þúsund sálmalög hafa varðveist
í handritum. I handritunum eru gjarnan önnur lög
nóteruð við sálminn en í prentuðum bókum og
oft má finna fjölda mismunandi laga nóteruð við
sama sálminn auk þess sem verulegur fjöldi þeirra
virðist vera innlendur. Söngarfur okkar Islendinga
byggist því á margfalt stærri grunni en þessum
149 sálmalögum og er að miklu meiri hluta innlend-
ur en áður hefur verið talið. Þessar handrita upp-
skriftir eru sönnun þess að sálmasöngurinn hér var
alls ekki staðnaður vanabundinn grallarasöngur
heldur lifandi og síbreytilegur.
Veraldlegur söngur
Rímur voru stærstur hluti veraldlegs kveðskapar.
Auk rímnanna sungu landsmenn dans- og skemmti-
kvæði í veislum og á skemmtunum. Hversu mikil-
vægu hlutverki gegndi veraldleg tónlist í daglegu lífi
Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup.
fólks bæði í hversdagslífi og á hátíðisdögum og hvað hefur
varðveist af slíkri tónlist?
Rímnalögin fylgja engum ákveðnum takti og flutningurinn
er mitt á milli söngs og talaðs máls. Sönglið mótast af textanum
sem var oftast sögulegs eðlis. Mörg rímnalaganna lifðu lengi á
meðal þjóðarinnar sérstaklega þau sem voru snilldarlega kveð-
in.5 Rímnasöngur var aðalkvöldskemmtun landsmanna um ald-
ir og kvæðamaðurinn víðast hvar auðfúsugestur. Kvæðamenn-
irnir „voru skemmtikraftar síns tíma", ferðuðust á milli bæja og
unnu fyrir sér með fréttaflutningi og rímnasöng. Þeir höfðu
margir góða rödd og til eru heimildir um fjölda þekkta kvæða-
menn allt frá 15. öld.6
Islendingar hafa ekki alltaf verið jafnstoltir af þessari þjóð-
legu skemmtun og sagt þennan söng, ef söng mætti kalla, til-
breytingarlausan og þunglyndislegan. I Eptirmælum 18. aldar
segir Magnús Stephensen (1762-1833) fólkið í landinu „...víða
hálfsvæft undir við rímna ófagurt ýlfur... „7 Hlutverk rímna-
kveðskapar og flutnings má þó ekki vanmeta í íslenskri menn-
ingarsögu og víst er að Hallgrímur Helgason tónfræðingur hef-
ur mikið til síns máls þegar hann segir að rímnalögin hafi verið
kammermúsík okkar Islendinga og kvæðamaðurinn einsöngv-
arinn.8 Arngrímur Jónsson (1568-1648) skrifar um dans og söng
laust eftir 1600 í Islandslýsingu sinni Crymogæu og þar er m.a. að
finna elstu lýsingu á vikivökum. Ljóst er að dans og söngur hafa
haldist í hendur en lítið verið um hljóðfæraleik og í lýsingu Arn-
gríms er t.d. aldrei getið um hljóðfæraleik í tengslum við dans.9
Vikivakakvæði og sagnadansar voru ávallt sungin undir dansi
en þegar líður á 18. öld dregur mjög úr slíkum skemmtunum
enda erfiðir tímar hjá þjóðinni í kjölfar mikilla hallæra.
Lýsingar á brúðkaupssiðum sýna að hér hafi söngur og jafn-
vel hljóðfæraleikur gegnt mikilvægu hlutverki á hátíðis- og
tyllidögum og verið ómissandi hluti af ýmiss konar skemmtun-
um og veislum. Brúðkaupsveislur stóðu að jafnaði í 3-5 daga og
virðist sem gestirnir hafi verið sísyngjandi allan tímann en
hverri athöfn, allt að hverri hreyfingu, fylgdi einhver söngur og
sá siðamaður veislunnar um að stjórna honum.'0
Til er handrit frá árinu 1767 Uppkast til forsagna um brúð-
kaupssiðu hér á landi, ritað í tilefni af brúðkaupi Eggerts Ólafs-
sonar (1726-1768) varalögmanns. Söngur ýmist einradda eða
22