Sagnir - 01.06.2000, Síða 61

Sandur mér hingað sendist,
sandurinn á þann vanda,
sandurinn sjónir blindar,
sandurinn byrgir landið,
sandurinn sést hér undir,
sandur til beggja handa,
sandurinn sáðverk hindrar,
sandur er óstillandi.
Sandur á sætrum lendir,
sandurinn klæðum grandar,
sandurinn byggðum sundrar,
sandurinn teppir anda,
sandur í drykknum syndir,
sandur í froðu blandast,
sandurinn sætir undrum,
sandurinn er minn fjandi.41
Gremja Björns er innileg. Baráttuna gegn fjanda sínum háði
hann ekki bara með garðagerð heldur og einnig sáningu mel-
gresis.42 Tilraunir Björns til að hefta sandfok voru einsdæmi um
hans daga.
Tilraunir til komræktar vom nokkrar upp úr miðri öldinni
en fyrir kornræktinni fór hjá Birni sem öðmm, hún mistókst.
Hann gerði þá tilraunir með kartöflurækt hérlendis einna fyrst-
ur manna. Þær tilraunir heppnuðust ágætlega og getur nokk-
urrar uppskem af þeim.43 Víða í Atla víkur Bjöm að mikilvægi
þess að nýta jurtir til manneldis, og lækninga ef því er að skipta.
Þar segir einnig nákvæmlega frá því hvernig best sé að velja
matjurtagarðinum stað í landareigninni.44 Tvenn rita Björns
veita einnig upplýsingar og fróðleik um ræktunarmál og
plöntufræði, Korte Beretninger om nogle Forsög til Landvæsenets og
især Havedyrkningenes forbedring i lsland og Grasnytjar. Það fyrra
var prentað í Höfn 1765 og greinir frá ræktunartilraunum
Björns, hið síðara var prentað á sama stað árið 1783 og er e.k.
uppsláttarrit um jurtir. Björn átti einnig þátt í Matjurtabókinni
mágs síns.
Of langt mál er að telja öll búnaðar- og búsýsluafrek Björns.
Enn em ónefndar tilraunir hans í trjárækt, vatnsveitugerð, ræs-
ingum og annað merkilegt sem er allrar athygli vert. Þess í stað
skal þess getið að Björn hlaut fyrstur íslendinga sérstök verð-
laun frá konungi fyrir framtakssemi sína og umbótatilraunir
1765 og 1788 veitti konungur honum 60 rd. árleg eftirlaun í við-
urkenningarskyni fyrir ævistörf sín.45
Landsins faðir
Björn var kóngsins maður; rétt eins og flestir upplýsingarmenn
var hann einlægur fylgismaður hins upplýsta einveldis. Hið
upplýsta einveldi mddi sér til rúms á átjándu öld í Evrópu og
miðaði að föðurlegri ímynd konungsins, sem steig fram sem
kærleiksríkur umbótasinni og þjónn þegnanna. Hlutverk hans
var að annast þjóð sína, uppfræða hana, mennta, tryggja hags-
muni hennar og haga stjórnarháttum sínum að öllu leyti í sam-
ræmi við hagsmuni og velferð þegnanna. Konungurinn var um-
boðsmaður fólksins, settur af guði almáttugum til farsældar
fólkinu og því til dýrðar fremur en sjálfum sér.46
Björn virðist hafa verið mjög meðvitaður og upplýstur um
þessi einvaldsfræði því að í Atla má finna tvær algengustu lík-
ingarmyndir umræddra fræða, líkingar um tengsl konungs og
þegna hans. í fyrsta lagi er um að ræða „föðurlíkinguna", um
konung sem föður en þegna sem börn hans: „Kóngur er lands
faðir og þar með allra þeirra sem í því búa. Það er gagn og gleði
hans að eiga sem flesta undirsáta og vill hann þá alla sæla. Hann
ann okkur eins og börnum sínum...."471 öðru lagi er „[kjóngur-
inn... landsins faðir.... Oll ríki Danakóngs eru álítandi
sem einn líkami en þú ert þess líkama limur."48 Þegn-
arnir eru þannig allt í senn böm konungs og líkami.
Með líkingum sem þessum er fólgin andstaða gegn
ímynd konungsins sem kúgara og eiginhagsmuna-
seggs.
Af skrifum Björns má glögglega sjá að hann álítur
meginskyldur konungsins þrjár: tryggja frið í ríkinu,
tryggja réttlát lög og dóma, og styðja trúarlífið í rík-
inu.49 Friður í ríkinu er nauðsynlegur þegnunum til
þess að þeir fái notið þess frelsis sem konungurinn
færir þeim. Bimi er tíðrætt um þetta frelsi sem gjöf
konungsins af óeigingirni. Hann á við frelsi hvers
þegns til að lifa af landinu og skapa sér og afkomend-
um sínum hamingjusamt líf sem gegnir þegnar og
njótendur ávaxta erfiðis síns. Og mun frekar hallast
hann að frelsinu sem fylgir því að forðast metorða-
kapphlaup og valdagræðgi höfðingja: „Enginn mað-
ur hefur meira frelsi. Enginn saklausari og óbrigðulli
ánægju. Enginn minni háska og vanda en einn dug-
legur, velmegandi bóndi."50
Friður í ríkinu er einkum tryggður með lögum og
dómum, en einnig sterkum her. Konungurinn skal
vera lagabætir (sbr. „réttarbótina" sem fólst í tilskip-
ununum 1776) og æðsti dómstóll sá sem þegnarnir
geta vísað málum sínum til. Þetta er forsenda friðar í
landinu og því nátengt fyrstu meginskyldunni.
Konungur skal vaka yfir kirkjunni og þjónum
hennar og styrkja eftir mætti. Það er reyndar mjög
áhugavert hversu stóran þátt Björn álítur konunginn
vera í trúarlífi ríkisins. í þessu sambandi er óvitlaust
að rifja upp einhverja stystu íslandssögu sem skráð
hefur verið. I Arnbjörgu brýnir Björn fyrir lesendum
mikilvægi þess að
[hjyggin móðir fræði... börn sín [um] hið ein-
faldasta um uppruna vorrar þjóðar og Guðs
forsjón yfir hag vorum, svo sem til dæmis:
vort land var lengi í eyði, vorir forfeður
grimmir heiðingjar, sem iðkuðu mannablót og
marga afskaplega lesti í trúarbragðaskyni.
Þeir fengu nokkuð ljós kristindómsins þús-
und árum eftir Krists fæðing svo þá aftókust
mestu fordæður.
Hálft hið sjötta hundrað ára leið enn þang-
að til menn fengu hér hreint Guðs orð og
skeði það fyrir umsorgun vorra konunga í
Danmörk. Síðan hafa Danakóngar hvorki
sparað umsvif né stórfé til að auka bæði and-
lega og líkamlega farsæld vora.51
Af þessu má ráða nokkuð um skilning Björns á eðli
konungs og hlutverki. Til þess að gegna meginskyld-
um sínum þarf konungur mikið rekstarfé. Að mati
Björns er það þó næsta léttvægt í samanburði við þau
miklu gæði sem konungurinn færir þegnunum til
móts.52
Þegninn hefur að sama skapi siðferðilegum
skyldum að gegna, ekki einungis gagnvart guði og
fulltrúa hans á jörðu heldur og einnig niðjum sínum
lifðum og ólifðum. Hinar fyrri skyldur varða föður-
landsást og tryggð. Björn leggur mikla áherslu á að
ríki konungs sé hin einu sönnu mörk föðurlandsins
en ekki fjöruborð landsins. Hver þegn fæðist föður-
landinu, lifir því og deyr. Þá sem flýja af hólmi í
óleyfi landsins föður, og bregðast þar með helgum
59