Sagnir - 01.06.2000, Síða 90

Róöukross frá Ufsum í EyjafirÖi. Krossitin erfrá 12. öld.
á ómeðvitaðar tilhneigingar, meðvitaðan áróður og
lærðan tilbúning", eins og Sveinbjörn Rafnsson benti
réttilega á. Staðreyndagildi kristnitökusögunnar hef-
ur verið dregið í efa af sagnfræðingum undanfarin ár,
en hún þó yfirleitt talin í fullu gildi sem leif um gild-
isdóma Ara fróða Þorgilssonar á 12. öld og sjónar-
horn hans á atburði. En er það örugglega svo?
Ut frá fyrirliggjandi heimildum er hægt að sjá fyr-
ir sér að kristnitökusaga íslendingabókar hafi skilað
sér til nútímans í gegnum eftirfarandi milliliði:
Meint kristnitaka árið 1000> Heimildarmaður/menn
(vottar- og/eða sagnarheimild?“)> Hugsanlega einn
til þrír milliliðir?> Teitur Isleifsson og/eða Hallur
Þórarinsson?> Ari fróði Þorgilsson skrásetur atburði
eftir munnmælum og/eða fyrirmælum> Afrit frá því
um 1200> Tvö afrit séra Jóns Erlendssonar frá því um
1651. A þeim 450 árum sem aðskilja síðustu tvo
milliliðina er ekkert hægt að segja með vissu um
varðveislu bókarinnar, en handritið hefur að minnsta
kost verið afritað tvívegis áður en það skilar sér í
hendur nútímamanna. Það er því ómögulegt að
segja nokkuð um það gildismat og þá meðferð sem
það kann að hafa gengið í gegnum frá frumtexta. Oft
hefur frásögn Ara þótt knöpp af efni. Það skyldi þó
aldrei vera að hún hafi gengið í gegnum uppskafn-
ingu á einhverjum tímaskeiðum? Eftir breyttar
fræðilegar áherslur undanfarinna áratuga hefur
heimildagildi íslensku miðaldahandritanna sem frá-
sagna verið véfengt; allra nema íslendingabókar. Af
framangreindri umfjöllun um heimildargildi ritsins
er freistandi að álykta að þar ráði óttinn við söguleys-
ið meiru um en „átorítet" Ara fróða.
Sagan og sannfræðin
Þegar fjölskrúðugum merkingarferli kristnitökusögunnar er
stillt upp andspænis þeim fátæklegu og véfengjanlegu heimild-
um sem til eru um hana hljóta mörk „staðreynda"/sannleika og
skáldskapar innan merkingarheims hennar að teljast óljós svo
ekki sé fastara að orði kveðið. Viðtökur sögunnar markast mjög
af ríkjandi menningarformgerð á hverjum tíma og/eða þeim
forsendum sem hver og einn gengur út frá hverju sinni. Þetta
ferli grefur undan algildisskilningi á staðreyndagildi sögunnar
og dregur fram mannhverf -forgengileg- merkingareigindi
hennar.
Það er í takt við breytta og flóknari samfélagsgerð að merk-
ing kristnitökusögunnar virðist stefna frá einröddun til fjöl-
merkingar, að minnsta kosti í fræðilegri umræðu. Og túlkunar-
möguleikarnir eru margvíslegir. Það kemur vel fram í grein
Helgu Kress þar sem hún leysir upp einröddun frásagnanna
með þeim sjálfum og skapar nýja merkingu út frá því femíníska
sjónarhorni sem hún vill koma á framfæri.
Merking kristnitökusögunnar byggir þannig fremur á
breytilegu gildismati en „konkret" sannleika eða staðreyndum.
Þegar sagnfræðingar ákveða að stöðva fræðilega afhjúpun sína
á goðsögulegu og/eða véfengjanlegu innihaldi íslensku fornrit-
anna við íslendingabók þá hlýtur sú ákvörðun að byggja á gildis-
mati fremur en beinni vitneskju; um það sér margföld fjarlægð í
tíma og rúmi. Þá ákvörðun er þó hægt að rökstyðja upp að
vissu marki eins og Sveinbjörn Rafnsson gerir út frá þeim
punkti að bókin sé „sögulegur vitnisburður um hugmyndir
sagnaritara í upphafi tólftu aldar um kristnitökuna". En auðvit-
að er löngun Islendinga í þá veru að vilja eiga sér sögu ein og sér
fullnægjandi ástæða þess að „relatívísk" afstaða til heimilda-
gildis fornritanna stöðvist á einhverjum punkti. Og ekki verður
deilt um að kristni var lögtekin á Islandi á þessu tímaskeiði. Eft-
ir stendur að útilokað er að fullyrða nokkuð um meinta atburði
kristnitökunnar nema það að þjóðarsöguleg og/eða trúarleg
merking þeirra virðist enn í fullu gildi hérlendis, að minnsta
kosti hjá umtalsverðum hluta þjóðarinnar. Óneitanlega væri
samt fróðlegt fyrir íslendinga „að eiga alþíngistíðindi frá þeim
óvenjulega degi þegar Þorgeir ljósvetningagoði... vaknaði einn
morgun á Þíngvöllum við það að hann hafði orðið kaþólskur í
höfðinu meðan hann svaf"M eins og Halldór Laxness orðaði það
svo skemmtilega.
88
2