Sagnir - 01.06.2000, Side 95

Um aldamótin 1900 fór dánartíiSni ungbama lækkandi. Yfirvöld veittu tengslum
barnaeldishátta og ungbarnadauöa athygli en talningar erlendis sýndu að dánartíöni
pelabarna var hærri en brjóstabarna.
vant, en sú staðreynd hafði áhrif á gæði ungbarnafæðu. Mjólk
úr pela gat reynst kornabarni banabiti, sömuleiðis dúsan sem
var tuska fyllt rúgbrauði, kjöti eða fiskmeti og börn sugu
daglangt. Við þessar kringumstæður hefði mátt draga verulega
úr ungbarnadauða einfaldlega með því að ala börn á móður-
mjólk. Reynslan sýnir, segir Jónas Jónassen (1840-1910) land-
læknir árið 1899, að margfalt fleiri pelabörn en brjóstabörn
deyja.24 Þessi orð Jónasar endurspeglast í skrifum héraðslækna
allt fram undir 1930.25 Til dæmis nefndi Þorbjörn Þórðarson
(1875-1961), héraðslæknir í Bíldudalshéraði, það í ársskýrslu
sinni til landlæknis árið 1907 að eingöngu pelabörn á fyrsta ári
hafi dáið. Brjóstabörnin lifðu en sjö pelabörn létust.26
Gildi móðurmjólkur fýrir lífslíkur barna var ítrekað fyrir
mæðrum og jafnframt var mikil áhersla lögð á það að til barna-
eldis þyrfti að þynna kúamjólk og viðhafa hreinlæti við meðferð
hennar, þá væri hún „hin bezta og eðlilegasta fæða handa börn-
um".27 Áróðursherferð heilbrigðisyfirvalda fólst því ekki síður í
fræðslu um rétta meðferð kúamjólkur en áróðri fyrir brjósteldi.
Jónas Jónassen landlæknir taldi aðalorsök ungbarnadauðans
vera „óskynsamlegla] meðferð á ungbaminu og þá sérstaklega að
því, er snertir næringuna."28
í leiðbeiningarritum til mæðra sem farið er að gefa út á
þessu tímabili er mikil áhersla lögð á reglufestu við umhirðu og
eldi ungbarna. Elstu útgefnu leiðbeiningarbækur til mæðra um
uppeldi barna eru bók Jóns Thorstensen, Hugvekja um medferd á
ungbsrnum sem kom út árið 1846”, og Barnfóstran eftir Jónas
Jónassen, sem kom fyrst út árið 1888.301 kjölfarið fylgdu fleiri rit
á næstu áratugum. Þar má nefna Barnið. Bók handa móðurinni
sem Davíð Scheving Thorsteinsson, læknir, þýddi og staðfærði
eftir danskri bók og kom út árið 1926. Skilaboð til mæðra um
mikilvægi brjóstagjafar eru ákveðnari um 1930 en fyrir aldamót-
in 1900. Ástæður sem læknar gáfu fyrir brjóstagjöf voru fyrst og
fremst vísindalegs eðlis, börnin áttu að fá móðurmjólk vegna
næringargildis hennar en ekki til að koma á tilfinningasam-
bandi milli móður og barns eins og farið var að ítreka síðar á 20.
öld.31 Vott af þess háttar viðhorfi má þó greina í boðskap Vil-
mundar Jónssonar landlæknis á fjórða áratug aldarinnar í leið-
beiningarriti sem dreift var til foreldra. Þar segir m.a. að það sé
„siðferðileg skylda hverrar móður að hafa barn sitt á
brjósti, nema heilsa banni að dómi læknis, sem er
mjög sjaldgæft."32 Þetta rit, sem kallað var „Barnapés-
inn", var hið fyrsta sem dreift var ókeypis til allra for-
eldra.33 Það var gefið út árið 1934 en 19 árum áður
hafði Ingólfur Gíslason héraðslæknir bent á að
,,[m]jög væri heppilegt að hafa prentaðar reglur um
meðferð ungbarna, sem yfirsetukona mætti afhenda
gefins hverri konu sem fæddi."34
Að undirlagi yfirvalda, sem studdust við niður-
stöður vísindanna, var eldisháttum ungbarna veitt
athygli og bent á sambandið á milli þeirra og ung-
barnadauða. Að frumkvæði lækna og ljósmæðra var
hugað að bættum eldisvenjum sem foreldrar skyldu
koma í framkvæmd.
Ljósmæðrastörf - yfirseta og uppfræðsla
Skrif lækna á fyrstu áratugum aldarinnar eru til vitn-
is um hversu þáttur ljósmæðra í baráttunni við ung-
barnadauðann var veigamikill. Ljósmæður tóku á
móti og leiðbeindu mæðrum um meðferð barna. Þær
voru í góðri aðstöðu til þess og verið gæti að nýbak-
aðar mæður hafi ef til vill treyst ljósmæðrum betur en
læknum, enda gátu þær oftast miðlað jafnt af eigin
reynslu og menntun.35 Gunnlaugur Claessen (1881-
1948) læknir segir ljósmæður ráða mestu um það
hvort mæður brjóstali börn sín.36 Þessu til vitnis er
bent á þá staðreynd árið 1929 að brjósteldi sé stað-
bundið; í sumum ljósmæðraumdæmum leggi allar
mæður börn sín á brjóst en „í einstaka umdæmi mjög
fáar, og er það greinilega af því, að ljósmóðirin geng-
ur ekki nógu ríkt eftir því, að mæðurnar geri skyldu
sína."37 Ákveðins tvískinnungs gætir í þessum mál-
flutningi: annars vegar er því haldið fram að ljós-
mæður stuðli að bættum eldisháttum en hins vegar
að þeim einum sé um að kenna þar sem ástandið sé
slæmt. Fræðsluhlutverkið verður æ ríkari þáttur í
starfi ljósmæðra á tímabilinu og gott samstarf milli
læknis og Ijósmóður hefur skipt miklu um hvort
starfið varð árangursríkt. Víða kemur fram að upp-
lýsingar lækna um meðferð á ungbörnum, sem þeir
skráðu inn í ársskýrslur sínar, eru komnar frá ljós-
mæðrunum.
Greinilegt er að fræðsluhlutverk ljósmæðra um
meðferð ungbarna vóg stöðugt þyngra í starfi þeirra
eftir því sem fram líður. Héraðslæknirinn á Síðu seg-
ir árið 1929 að í héraðinu hafi börn almennt ekki ver-
ið lögð á brjóst. Því til vitnis
...skrifaði ein ljósmóðir í ársskýrslur sínar,
1918 og 1919, að af 9 konum, sem hún sat yfir
þau ár, hefði engin viljað leggja barnið á
brjóst. Eg sá að þetta var ekki heilbrigt og tal-
aði við þessa ljósmóður og aðrar, að þær yrðu
að fullvissa konurnar um það, að þær stofn-
uðu lífi barna sinna í hættu með því að vilja
ekki hafa þau á brjósti fyrsta misserið. Sama
sagði ég konunum sjálfum og geri enn, þegar
tækifæri gefst. Mér virðist þetta hafa borið ár-
angur (17 af 20 börnum lögð á brjóst).38
Þó að læknirinn eigni sér greinilega heiðurinn af
auknu brjósteldi þá verður hlutur ljósmæðra ekki
93