Sagnir - 01.06.2000, Page 99

Öskudagur á Akureyri á 1. áratug 20. aldar.
slíkt mátti heita óþekkt fyrir 10-20 árum."77 Þó meðferðin sé á
batavegi bendir Halldór á „langt [sé] frá því að meðferð á ung-
börnum sje komin í æskilegt horf og eru menn yfirleitt seinni til
að breyta út af gömlum venjum með mataræði barna og aðra
meðferð á þeim."78 Skúli Ámason héraðslæknir í Grímsneshér-
aði veltir fyrir sér ástæðum þess að ungbarnadauði hafi verið lít-
ill í héraðinu árið 1913. Böm séu almennt ekki lögð á brjóst, svo
varla sé skýringarinnar að leita í því atriði, líklegra er að sú stað-
reynd að mæður séu farnar að þynna mjólkina dragi úr ung-
bamadauðanum.79
í grein Katrínar Thoroddsen, „Brjóstabörn og pelabörn", em
tilgreindar nokkrar ástæður fyrir brjósteldisleysi; að mati henn-
ar em skýringar eins og holubrjóst, að barnið vilji ekki taka
brjóstið, brjóstamein og veikindi móður, viðbárar og ætti í flest-
um tilfellum að flokka með „viljaleysi móður".80 Katrín telur
engu að síður að mjólkurleysi sem er talin ástæða í 8,5% tilfella
hljóti að vera sannmæli. Athyglisvert er að samkvæmt skýrslun-
um sem Katrín notaði vilja 25% mæðra í Siglufirði ekki hafa
börnin á brjósti og 23% kvenna á Eyrarbakka.
I ársskýrslum sínum víkja læknar að því sem þeir telja fyrir-
slátt mæðra til að komast hjá brjósteldi. Læknar virðast sýna
rökum þeirra kvenna sem bera fyrir sig mikilli vinnu skilning.81
Sigurjón Jónsson héraðslæknir í Svarfdælahéraði nefnir tvær
„gildar ástæður" fyrir pelagjöf, annars vegar þegar móðir þarf
að vera fjarri barni sínu vegna vinnu og hins vegar þegar konan
hefur holubrjóst.82 Almennt taka læknar vinnuástæðuna gilda,
og benda á að konur þurfi að vinna mjög mikið vegna vinnu-
fólkseklu.83 Merkilegt er að í tölum Katrínar Thoroddsen kemur
fram að 1,5% barna em tekin af brjósti þar sem þau þola ekki
brjóstamjólkina.84 Þessar viðbámr koma einnig fram í ársskýrslu
Ingólfs Gíslasonar, héraðslæknis Vopnafjarðarhéraðs, fyrir árið
1912.85 Sömu sögu segir Steingrímur Matthíasson árið 1920:
Margt kvenfólk er tregt að trúa okkur lækn-
unum um hollustu sinnar eigin mjólkur. Það
heldur kúamjólkina fullgóða handa krökkun-
um, jafnvel kostmeiri og kröftugri og skella
við skollaeymm þó við fullyrðum að móður-
brjóstið verji smælingjana oftast nær gegn
hættulegum meltingarkvillum, beinkröm,
krömpum og margskonar veiklun.88
Læknar vísuðu gjarnan til þess í skýrslum sínum að
þegar móðir á annað borð fékkst til að ala barn upp
við móðurbrjóstið þá lærði hún eins og Ólafur G.
Lámsson bendir á árið 1912 „af reynslunni ... von-
andi bezt að meta þennan hagnað fyrir afkvæmið."87
Niels P. Dungal, segir í greinargerð um næringarsjúk-
dóma í upphafi fjórða áratugarins, að þó brjóstagjöf
sé orðin almenn, þá telji ýmsir kúamjólk betri kost en
móðurmjólk fyrir ungviðið.88 Sama viðhorf kemur
fram hjá Sigurjóni Jónssyni héraðslækni Svarfdæla
árið 1932 sem segir að mæður í héraðinu „hafa
kreddur um að mjólkin úr sér sé óholl, börnin þoli
hana ekki o.s.frv. Er merkilegt að þessar bábyljur,
sem mér virtust mjög vera farnar að þverra virðast
hafa magnast aftur síðustu árin."89
Af framansögðu má ráða að þrátt fyrir að
brjósteldi færist í vöxt eftir því sem líður á tímabilið,
kvarta læknar enn í upphafi fjórða áratugarins yfir
skilningsleysi mæðra á gildi brjósteldis.
Niðurlag
Eldishættir íslenskra ungbarna voru á tímabilinu
1890-1930 mismunandi eftir landsvæðum. Um það
bera ársskýrslur lækna og tölulegar upplýsingar ljós-
mæðra vitni. Líklegt er, sérstaklega á fyrri hluta tíma-
bilsins þegar hreinlæti var enn víða ábótavant, að
svæðisbundnar eldisvenjur hafi haft áhrif á dánar-
tíðni ungbarna.
Heimildirnar sem liggja til grundvallar þessari
niðurstöðu eru þó vandmeðfarnar eins og bent hefur
verið á. Skýrslur og tölulegar upplýsingar eru iðu-
lega taldar frekar ótvíræðar heimildir. Svo er hvorki
farið um ársskýrslur lækna né tölulegar upplýsingar
um eldisvenjur úr ljósmæðraskýrslum. Þetta em
hvort tveggja margræðar heimildir og tölurnar ekki
síður en læknaskýrslurnar.
Meðferð á börnum breyttist á tímabilinu 1890-
1930. Þátttaka lækna og ljósmæðra í ungbarnavernd
festist £ sessi og foreldrar leituðu í auknum mæli til
heilbrigðisstétta með ungbörn sín. Án efa vom ís-
lensk börn í auknum mæli lögð á brjóst á tímabilinu,
um það ber heimildum saman. Sömuleiðis vom
mæður upplýstari um mikilvægi hreinlætis við allt
uppeldi. Brjósteldi, betri mjólk og aukið hreinlæti
hafa ásamt bættum lífsskilyrðum stuðlað að lækkun
ungbarnadauða. Frá áttunda áratug 19. aldar og fram
á þriðja áratug 20. aldarinnar lækkaði hann úr
189,3 %o í 52,8 %o.
97