Sagnir - 01.06.2000, Page 105

lögin. Til dæmis var ekki lengur hægt að dæma menn í ævilanga
þrælkun fyrir alvarlegri glæpi samkvæmt umgetnu konungs-
bréfi. Dómurum var einnig ætlað að hafa hliðsjón af danskri til-
skipun frá 20. febrúar 1789. Með henni urðu tímamót þar sem
dómarar áttu t.d. að taka tillit til aðstæðna og ástæðna hins
framda glæps.19
Skiptar skoðanir voru innan Landsyfirréttarins um hve
harkalegar refsingar skyldu vera.20 Þar skar Magnús Stephensen
dómstjóri sig úr en hann var talsmaður mildra refsinga sam-
kvæmt sinni upplýstu skoðun, ólíkt ísleifi Einarssyni meðdóm-
ara, eins og alþekkt er. Magnús vildi í mörgum málum frekar
beita sektum en líkamsmeiðingum.
Mál Guðrúnar Eiríksdóttur fyrir Landsyfirrétti
Hér verður nú rakið hvernig sakamálayfirrétturinn tók á dómi
þeim sem felldur var í efstarétti (undirdómi) í heimasýslu Guð-
rúnar. Mál hennar var sent áfram til hins konunglega íslenska
yfirkrimínalréttar. Þar var dómi héraðsdóms um ævilanga tukt-
húsvist og þrælkun í Kaupmannahöfn hnekkt.21 Það þótti sýnt
að ekki hefði það verið ásetningur Guðrúnar að stofna til morð-
brennu. Þetta kemur fram í aðfaraorðum að dómi þeim sem yfir
henni var felldur þann 5. maí 1809.
Öll hennar aðferð við þennan þjófnað, vottar nógsam-
lega, að ásetningur hennar með eldskveykjuna, hefur
einungis verið að lýsa sjálfri sjer við þjófnaðinn, en
enganveginn að stofna þarmeð morðbrennu, sem henni
annars var svo auðveld, þar hún þá hefði fljótast og viss-
ast náð þessum illræðistilgangi með því að kveykja í hey-
tóptinni, í stað þess að taka þaðan tuggu og tendra hana
á óeldfimari stað.22
Guðrún hlaut líkamlega refsingu í stað fangelsisvistar fyrir
þjófnað og eldkveikju. Hún var dæmd til að þola 30 vandar-
högg. Þeim dómi var framfylgt þann 15. júlí 1809. Ekki hefur lík-
amlegt ástand Guðrúnar þótt þola öll þau högg enda var leyft
samkvæmt dómnum að taka mið af heilsufari hennar þegar
fjöldi högga væri endanlega ákveðinn.23 Heima í héraði var hún
því dæmd til að þola 25 vandarhögg.24 Einnig var Guðrún sekt-
uð og henni gjört að „bæt[aj ...verð þess stolna með 3 rdl. 5 sk.
og fyrir orsakaðar skemmdir með þjófnaði hennar og elds-
kveykju, 20 sk., og borg[a] allan af málinu löglega leiddan
kostnað, þar á meðal til aktors fyrir yfircriminalrjettinum 3 rd.,
en til defensors fyrir sama 2 rdl."25
Samgönguleysið hefur eflaust bjargað Guðrúnu frá tukthús-
vist. Það má leiða líkur að þessu með því að bera refsingu henn-
ar saman við dóma sem aðrir glæpamenn fengu á árunum á
undan fyrir þjófnað. Þessu til stuðnings verður hér getið tveggja
dóma Landsyfiréttar frá árinu 1807 í þjófnaðarmálum.
Þann 5. febrúar 1807 var Gísli Sigurðsson frá Brekku á Kjal-
arnesi dæmdur í tveggja ára erfiðisvinnu á Islandi fyrir að stela
lambi frá nágranna sínum.26 Þetta mál má bera saman við lambs-
þjófnað sýslungakonu Guðrúnar, Ingiríði Eiríksdóttur frá
Hólkoti. Ingiríður stal lambi og nokkrum smámunum. Fyrir
þennan þjófnað var Ingiríður dæmd til að hljóta 20 vandar-
högg.27 Hún hlaut því líkamsrefsingu fyrir, fljótt á litið, sambæri-
legan þjófnað og Gísli Sigurðsson. Refsingu sína tóku þær út
sama daginn og á sama stað.28
Þann sama dag og dæmt var í máli Gísla Sigurðssonar voru
einnig dæmdir fyrir þjófnað þeir Oddur Guðbrandsson og Jón
Pálsson. Þeir brutust inn í krambúð Bjarna Sigurðssonar Sívert-
sen kaupmanns í Hafnarfirði haustið 1806. Fyrir þennan þjófn-
að voru þeir dæmdir til þess að erfiða í tukthúsi á Islandi í tvö
ár.29
Það sannaðist á Guðrúnu að hún hefði framið
innbrot og viðhaft gáleysi með eld sem hefði getað
haft alvarlegar afleiðingar í för með sér. Tukthúsvist
hlaut hún þó ekki sökum skorts á húsnæði. Ómögu-
legt er að segja hvort Guðrún hefði fremur kosið hýð-
ingu eða tukthúsvist. Hún var dæmd kona og dómur
réttarins og sveitunga hefur eflaust fylgt henni frá
þessu.
Hvers vegna þyngri dómur í héraði?
Þórður Björnsson sýslumaður og félagar norður í
landi sýndu Guðrúnu Eiríksdóttur ekki mikla mis-
kunn með dómi sínum þann 1. mars 1809. Þeir vildu
ekki virða Guðrúnu það til vorkunnar að hún hefði
kveikt eldinn til þess að sjá betur til við þjófnaðinn.
Þeir töldu það henni frekar til málsbóta að vindur
hafi verið sunnanstæður þetta kvöld og þar af leið-
andi hefði loginn sjálfsagt borist í burtu frá bænum!30
Dómurinn yfir Guðrúnu var mildaður í Landsyfir-
rétti vegna þess að hún kveikti eldinn ekki af ásetn-
ingi. Sennilega lá réttlætiskennd dómaranna að baki
enda Magnús Stephensen kominn til landsins.31 Fjár-
skortur og erfiðleikar við að koma föngum til Kaup-
mannahafnar hafa þó eflaust líka átt sinn þátt í mild-
un dómsins. A þessum árum fengu sýslumenn
ósjaldan orð í eyra frá Landsyfirréttinum vegna lé-
legrar málsmeðferðar. Eftir stofnun Landsyfirréttar
höfðu dómarar meiri tíma til þess að fara betur yfir
mál og tryggja eftir bestu getu að málsmeðferð væri
rétt í undirrétti.32
Hvers vegna var dómur þeirra í Þingeyjarsýslu
jafnharkalegur og raun bar vitni, m.a. í ljósi þess að
þetta var fyrsti þjófnaðurinn sem hún varð uppvís
að?33 Þar getur margt komið til. Hegningarlöggjöfin
sem til var í landinu var nokkuð glundroðakennd.
Um fjölda tilskipana, úrskurða, konungsbréfa og
lagasetninga var að ræða. Oft var því erfitt fyrir við-
komandi sýslumenn og dómara að dæma í málum.34
Hér verður reynt að benda á hugsanlega skýringu.
Árin 1808 og 1809 var ekki dæmt í mörgum þjófnað-
armálum í Landsyfirrétti. Árið 1808 féllu þar dómar í
tveimur þjófnaðarmálum. Bæði atvikin áttu sér stað í
Þingeyjarsýslu. Þann 27. júní var dæmt í sauðaþjófn-
aðarmáli bræðranna Einars og Benjamíns Egilssona
og annarra meðsekra, frá Brekku í Aðalreykjadal í
Þingeyjarsýslu.35 í sauðaþjófnaðarmáli Kristjáns
Helgasonar, á Brúum, og Sigfúsar Jónssonar vinnu-
manns á Grenjaðarstað í Þingeyjarsýslu var dæmt
þann 29. ágúst.36
Árið 1809 dæmdi Landsyfirréttur/sakamálayfir-
réttur í fimm þjófnaðarmálum. Þar af áttu tvö atvik
sér stað í Þingeyjarsýslu, þjófnaðarmál Guðrúnar og
Ingiríðar. Það vekur spurningar um hvort óvenju
mikið hafi verið um þjófnaði þessi tvö ár í Þingeyjar-
sýslu miðað við aðrar sýslur eða hvort yfirvöld Þing-
eyinga hafi verið atorkusamari við rannsóknir þjófn-
aðarmála en kollegar þeirra í öðrum sýslum. Jafn-
framt má velta fyrir sér hvort sýslumaður og dómar-
ar hafi viljað vara fólk við frekari þjófnaðartilraunum
með því að dæma Guðrúnu í ævilangt fangelsi í
Kaupmannahöfn.
103