Morgunblaðið - 15.02.2012, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. FEBRÚAR 2012
I.
Í bókaskápnum
heima hjá mér geymi
ég gamalt og snjáð
myndaalbúm sem mér
þykir ákaflega vænt
um. Það varð til fyrir
einum 28 árum þegar
ég dvaldi einn vetur í
Danaveldi við leiklist-
arnám. Í Danmörku
komst ég í kynni við friðarsinna sem
börðust gegn Pershing-kjarn-
orkueldflaugum Bandaríkjamanna
sem Nató þá var að sýsla við að setja
upp í Evrópu. Við fórum í mótmæla-
göngur og settum meira að segja upp
útileikrit gegn þessum friðarspillum.
SS 20 eldflaugum Sovétmanna var
mótmælt á sama hátt. Þessi kynni
urðu til þess að ég fór frá Danmörku
til Finnlands að ræða friðarmál við
finnska unglinga. Og þar varð sem
sagt til þetta myndaalbúm. Í albúm-
inu er að finna mynd sem ég tók af
dómkirkjunni í Helsinki þar sem fé-
lagar mínir höfðu safnast saman til
einhverrar uppákomunnar sem ég
man ekki lengur hver var. En undir
myndina af dómkirkjunni hef ég
skrifað „Sic Transit Gloria Mundi“ –
eða svo hverful er heimsins dýrð.
Á síðari hluta tuttugustu aldar var
þetta sem ég páraði undir myndina af
dómkirkjunni í Helsinki nokkuð
ríkjandi tilfinning gagnvart trúar-
brögðunum. Tími trúarbragðanna og
áhrif voru liðin töldu menn og kæmi
aldrei aftur.
II.
Þetta var ríkjandi kenning kyn-
slóðar sem var alin upp við guðleys-
isboðun kommúnismans, tæknihyggj-
unnar og kapítalismans. Stór hluti
jarðarbúa laut á þessum árum stjórn-
aröflum sem höfnuðu átrúnaði. Í Kína
og Sovétríkjunum og í leppríkjum
þeirra var predikað gegn trú í sér-
hverri mynd. Trúarleiðtogar voru
drepnir, sendir í útlegð og nið-
urlægðir. Kirkjum og moskum var
breytt í salerni. Um hinn vestræna
heim predikuðu menntamenn gegn
trúarbrögðunum og hæddust að
þeim. Vesturlönd kepptust við að
styðja einræðisherra um víða veröld í
kapp við komm-
únistaveldin. Og þegar
æskan reis upp á Vest-
urlöndum gegn hern-
aðarhyggju og neyslu-
hyggju var það ekki
undir merkjum trúar-
bragðanna. Tómhyggja
og póstmódernísk af-
stæðishyggja riðu hús-
um.
III.
Svo breyttist þetta
allt á einni nóttu. Nánar
tiltekið þann 9. nóvember árið 1989.
Þegar múrinn féll í Berlín og lýðurinn
austur þar, sem hafði verið undir
járnhæl kommúnista allt frá endalok-
um síðari heimsstyrjaldar og nasista
þar áður, streymdi yfir til bræðra
sinna og systra vestan megin. Og
þegar spilaborg Sovéttríkjanna
hrundi kom í ljós að andlát trúar-
bragðanna hafði verið gróflega of-
metið. Það voru grísk-ortódoxu kirkj-
urnar sem fylltust af fagnandi fólki
þegar kommúnisminn var afnuminn í
Rússlandi eftir 90 ára þrotlausa bar-
áttu ríkisins gegn kirkjunni. Þrot-
lausa og vægðarlausa þar sem öllum
meðulum var beitt. En umfram allt
voru það mújahedín-skæruliðarnir í
Afganistan sem knésettu þetta veldi
myrkursins eins og Regan forseti
kallaði það. Og það gerðu þeir í nafni
íslams.
IV.
Íslam hafði reyndar þegar skekið
hinn pólitíska heim Mið-Austurlanda
þegar hér var komið. Hin íslamska
bylting sem Khomeini leiddi í Íran ár-
ið 1978 kom Vesturlöndum og komm-
únistaheiminum algerlega í opna
skjöldu. Byltingin var gerð undir fán-
um shía-múslíma í nafni trúarinnar
og hið sama gilti um styrjöldina sem
var háð við Írak árin 1980-1991.
V.
Eftir 1989 komst í tísku að slá um
sig með trú og stjórnmálaleiðtogar
voru fljótir að nýta sér það. Nú var
aftur barist í nafni trúar. Sem oft áð-
ur var átrúnaðurinn notaður sem
skálkaskjól fyrir pólitíska ævintýra-
mennsku og þjóðernishyggju. Fræði-
menn fóru að tala um að næsta
heimsstyrjöld yrði háð milli trúar-
bragða og menningarheilda sem þeim
fylgdu. Frægasti spámaður þessarar
kenningar var Samuel P. Huntington
með bókinni Clash of Civilisations
sem út kom 1996. Gagnrýnendur
hans hafa aftur á móti bent á að kenn-
ingin um átök menningarheilda sé
barnaleg einföldun á flóknum heimi
sem myndar miklu frekar eitt búta-
saumsteppi trúarbragða og menning-
ar þar sem tákn og sögur og trúar-
reynsla fléttast saman – en ekki
margar einslitar mottur.
VI.
Árásirnar á Tvíburaturnana í New
York og styrjaldirnar sem hafa fylgt
settu kúrsinn fyrir 21. öldina. En það
er skoðun margra sem um málið
fjalla að trúarbrögð séu í mikilli sókn
um víða veröld þrátt fyrir þessi átök.
Arabíska vorið er knúið fram í nafni
trúar að einhverju leyti svo dæmi sé
tekið. Um leið er flóra trúarbragð-
anna flóknari en verið hefur um aldir.
Bútasaumsteppið stækkar og lit-
unum fjölgar. Hvert sem litið er um
jarðarkringluna er áhuginn á trúar-
brögðunum mikill og trúarumræðan
lifandi. En hún getur líka verið óvæg-
in og full af fordómum. Vegna þessa
er mikilvægt að fólk sem fylgir ólík-
um trúarhefðum, og guðleysingjar
einnig, taki höndum saman og efli
skilning og virðingu milli trúarhópa
og lífsskoðunarfélaga. Líka hér á
landi. Með því að leggja áherslu á hið
jákvæða og mannbætandi afl sem öll
trúarbrögð sækja kraft sinn til geta
trúaðir einstaklingar lagt sitt af
mörkum til að eyða fordómum, bæta
samskipti milli þjóða, menningar-
heima og þjóðarbrota og þannig unn-
ið mannkyni ómetanlegt starf á þeim
umbrota- og óvissutímum sem nú
ríkja. En slík samvinna og samtal
trúarhópa og lífsskoðunarfélaga er
lykillinn að friði á 21. öld.
Umburðarlyndi í trú-
málum - lykillinn að 21. öld
Eftir Þórhall
Heimisson »Með því að leggja
áherslu á hið já-
kvæða og mannbætandi
afl sem öll trúarbrögð
sækja kraft sinn til geta
trúaðir einstaklingar
lagt sitt af mörkum.
Þórhallur Heimisson
Höfundur er sóknarprestur.
Umræða um skýrslu
lífeyrissjóða hefur verið
ofarlega á baugi að und-
anförnu. Alþingismenn,
stjórnmálamenn, ráð-
herrar, pistlahöfundar,
fjölmiðlar og almenningur
hafa sínar skoðanir á
skýrslunni og viðbrögð
eru á marga vegu. Margir
vilja að skipaðar verði
fleiri nefndir til að kafa
betur ofan í ýmis atriði.
Aðrir lofa skýrsluna eða lasta, margir
kalla eftir ábyrgð og enn aðrir firra sig
ábyrgð.
Það er eðlilegt að menn eru ekki á
eitt sáttir og skiljanlegt í ljósi þess að
mikið fé hefur tapast. Lífeyrir fólksins
í landinu hefur verið stórlega skertur.
Fyrir liggur að greiða þurfi hærri
skatta eða að hærra hlutfall skattpen-
inga fari í að borga tap sjóðanna.
Umræðan hefur að mestu leyti snú-
ist um hverjir voru eigendur fyr-
irtækja sem lífeyrissjóðirnir töpuðu
mest á. Kastljósið beinist enn og aftur
að sömu einstaklingum og þegar bank-
arnir hrundu. Umræðan hefur jafn-
framt beinst að boðsferðum starfs-
manna og stjórnenda lífeyrissjóða.
Mér finnst umræðan vera á villigöt-
um og réttar lausnir ekki framundan
ef menn ná ekki áttum. Gríðarlegt tap
lífeyrissjóða á ekki að snúast um þá
einstaklinga sem áttu þau fyrirtæki
sem lífeyrissjóðirnir fjárfestu í og tap-
ið snýst ekki um hvort starfsmenn og
stjórnendur fóru í ferðalög í boði ann-
arra eða á kostnað sjóðanna sjálfra.
Enginn hefði getað komið í veg fyrir
tap lífeyrissjóða í því fárviðri og þeim
ólgusjó sem var hér á fjármálamörk-
uðum á haustmánuðum 2008. Hins
vegar hefði verið hægt að draga all-
verulega úr tapi ef rétt hafi verið hald-
ið á spilunum við þær aðstæður sem
komu upp. Mér finnst nauðsynlegt nú
að umræðan snúist um vandaðar fjár-
festingar til að tryggja áhættudreif-
ingu, hagsmuna- og kunningjatengsl,
íslenskan fjármálamarkað og ábyrgð.
Sofið á verðinum
Menn réttlæta svimandi há laun
með tali um ábyrgð en kunna svo ekki
að líta í eigin barm þegar þess er kraf-
ist. Axla menn ábyrgð með því að víkja
úr starfi eða með því að sitja sem fast-
ast – segjast ætla að setja reglur og
gæta þess að gera ekki sömu mistökin
aftur? Íþróttaþjálfarar eru um-
svifalaust látnir taka poka sinn ef lið
þeirra ná ekki þeim árangri sem stefnt
var að. Svo sannarlega náðu stjórn-
endur lífeyrissjóða ekki tilætluðum ár-
angri. Þar sem þeir bera mikla ábyrgð
á því hvernig fór er eðlilegt að þeir víki
úr starfi fyrir að hafa sofnað á verð-
inum. Sjálfsagt munu eftirmenn þeirra
vanda sig betur – með brottrekstur yf-
ir höfði sér, halda þeir sig ekki vakandi
á verðinum.
Sumir hafa axlað ábyrgð
Í allri umræðunni gleymist það að
sumir hafa axlað ábyrgð, hafa þurft að
standa upp úr stólum sínum og hafa
fengið á sig ákæru vegna fjárfestinga
lífeyrissjóða.
Stjórn og framkvæmdastjóra Líf-
eyrissjóðs starfsmanna Kópavogs-
bæjar var vikið úr starfi og hafa nú
verið ákærð. Þau eru ekki sökuð um
að hafa tapað fé heldur að hafa reynt
að bjarga fé sjóðfélaga.
Fjármunir sjóðfélaga
LSK sem höfðu verið í
ávöxtun í skuldabréf-
um útgefnum af bönk-
um og fyrirtækjum, í
peningamark-
aðssjóðum og í inn-
lánum hjá bönkunum
voru innleystir að
stórum hluta og töp-
uðust ekki. Þessum
fjármunum var komið í
ávöxtun hjá ábyrgð-
araðila sjóðsins. Stjórn
og framkvæmdastjóri LSK gerðu ráð-
stafanir til að fyrirbyggja enn meira
tap með hagsmuni sjóðfélaga að leið-
arljósi. Fyrir það eru stjórn og fram-
kvæmdastjóri ákærð. Þau fylgdu ekki
lögum, þau lánuðu Kópavogsbæ um-
fram heimildir. En þau eru ekki ákærð
fyrir það. Þau eru ákærð fyrir form og
heiti lánveitinganna og þau eru ákærð
fyrir að blekkja FME.
Upplýsingar á meðfylgjandi mynd
eru teknar úr skýrslu nefndar um út-
tekt á fjárfestingarstefnu, ákvarð-
anatöku og lagalegu umhverfi lífeyr-
issjóðanna í aðdraganda
bankahrunsins 2008. Samanburð-
arsjóðir eru valdir af handahófi. Hlut-
fallið er reiknað þannig að tekið er
heildartap einstakra sjóða sem hlutfall
af hreinni eign til greiðslu lífeyris í árs-
lok 2007. Ég leyfi mér að leiðrétta upp-
lýsingar úr skýrslunni og árétta að þó
að eignir lækki milli ára þýðir það ekki
endilega tap. Á árinu 2008 voru inn-
lend hlutabréf seld og er því heild-
artap LSK 295 milljónir króna en ekki
418 milljónir kr. eins og höfundar
skýrslunnar gefa sér. Tap LSK er
meira en helmingi minna hlutfallslega
en samanburðarsjóða. LSK fjárfesti
ekki í óhefðbundnum fjármálagern-
ingum og tók ekki stöðu í gjaldmiðla-
samningum.
Að líta í eigin barm
Ég er ekki að kalla eftir því hér að
þeir stjórnendur lífeyrissjóðanna sem
töpuðu hvað mestu fái á sig ákæru
vegna afglapa í starfi. Ég vil einfald-
lega benda á að umræðan þarf að vera
yfirveguð og um það sem máli skiptir.
Menn þurfa að geta litið í eigin barm,
sett eigin hagsmuni til hliðar og skoð-
að hvort og þá hvernig þeir geti borið
ábyrgð. Þeir sem reyndu að lágmarka
tap, reyndu að afstýra því að sjóð-
félagar töpuðu ævisparnaði sínum,
reyndu að koma í veg fyrir það að háar
fjárhæðir lentu á útsvars- og skatt-
greiðendum þurfa að gjalda þess. Það
er kallað eftir ábyrgð margra en ein-
göngu á valdi fárra að ákveða hverjir á
endanum beri ábyrgð og sæti refs-
ingum. Sorgleg er sú staðreynd að
þeir einir beri ábyrgð sem minnstum
skaða ollu.
Bera þeir einir
ábyrgð sem minnst-
um skaða ollu?
Eftir Sigrúnu Ágústu
Bragadóttur
Sigrún Ágústa
Bragadóttir
»Umræða um tap líf-
eyrissjóða er á villi-
götum. Hún á ekki að
snúast um einstaklinga
eða boðsferðir heldur
vandaðar fjárfestingar
og ábyrgð.
Höfundur er fyrrverandi fram-
kvæmdastjóri Lífeyrissjóðs starfs-
manna Kópavogsbæjar.
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
LSK LSS Sameinaði LV LSR Gildi Almenni Lvest Lífsver
Örnefni eru skrýtnar
orðaskepnur. Mörg ör-
nefni eru dularfull, önn-
ur umdeild og enn önn-
ur á reiki. Menn deila
jafnvel um hver megi
eða eigi að festa örnefni
í sessi eða búa þau til
þar sem vantar. Sér-
kennilegasta iðjan í
smölun örnefna er ekki
algeng. Hún felst í því
að afbaka eða breyta ör-
nefnum. Í einhverjum tilvika þykja ör-
nefni ljót eða öfugmæli en í öðrum „of
útlensk“. Við eigum okkur heiti á fjöll-
um sem dregin eru af mannanöfnum.
Til eru Kristínartindar, Grímannsfell,
Sveinstindur, Jörundur og Péturs-
horn. Oftar en ekki er óvíst hvers
vegna heitin voru valin eða hver mann-
veran var. Í allmörgum tilvikum er
það þó vitað. Sveinstindur við
Langasjó heitir t.d. eftir þeim merka
18. aldar könnuði og náttúrufræðingi
Sveini Pálssyni.
Á mið- og norðausturöræfum eru
nokkur fjöll eða tindar með manna-
nöfnum, m.a. innan Vatnajök-
ulsþjóðgarðs, t.d, Skaphéðinstindur í
Kverkfjöllum Í þremur tilvikum hefur
upphaflega örnefninu verið breytt vís-
vitandi og af þjóðernislegum ástæðum.
Ágætur landkönnuður og jarðfræð-
ingur, William Lord
Watts, skipulagi þrjá
leiðangra til Íslands ná-
lægt 1875 og ritaði
prýðilegar bækur og
greinar, auk þess margs
annars sem hann gerði
til að lýsa landinu hlut-
lægt. Um hann hefur
Víðir Gíslason á Akureri
safnað miklum heim-
ildum. Watts fór m.a.
fyrstur manna yfir
Vatnajökul þveran með
Íslendingum og lýsti t.d
Sveinagjáreldum og af-
leiðingum stórgossins í Öskju. Hann
heiðraði helsta leiðsögumann sinn með
því að nefna tind í Vatnajökli Pálsfjall.
Alllöngu síðar var hér annar erlendur
vísindamaður á ferð, m.a. í Öskju,
Heinrich Erkes. Hann nefndi ónefnt
fjall í jaðri Dyngjufjalla Wattsfell til
heiðurs forveranum og það rataði að
sjálfsögðu inn á dönsku landakortin
okkar á fyrri helmingi 20. aldar.
Frá sama tíma er örnefnið Thor-
oddsenstindur, eftir Þorvaldi Thor-
oddsen, land- og jarðfræðingi. Og enn
einn heiðursmaðurinn, W. G. Lock, sá
sem skrifaði bókina Askja, Iceland’s
Largest Volcano (útg. 1881), fékk
nefndan eftir sér svipmikinn tind ná-
lægt Dyngjufelli, Lockstind. Líklega
þótti mörgum þetta vel að gert enda
óalgeng og sérstæð frávik frá gömlum
hefðum.
Örnefnanefnd breytti umræddum
þremur örnefnum á árum seinni
heimsstyrjaldarinnar. Þau urðu að
Vatnsfelli, Lokatindi og Þorvaldsfelli,
alveg að ósekju. Nýleg umfjöllun Ör-
nefnanefndar gekk því miður ekki
lengra en svo, þrátt fyrir góð og gild
rök, að þar var úrskurðað að afbak-
anirnar skyldu halda sér en hin nöfnin
ætti að hafa í sviga. Hvar í veröldinni
tíðkast slík ráðstöfun?
Nú er lag, með vinnu vegna nýja
þjóðgarðsins, að halda lágmarkssann-
girni í heiðri og taka upp upphaflegu
örnefnin, a.m.k. tvö þeirra. Langt er
auk þess í vatn frá Wattsfelli og þessi
Loki hefur ekkert með Dyngjuföll að
gera. Íhuga mætti að setja að nýju
fram ættarnafn Þorvalds Th. á hæsta
tind Öskju. Vissulega hefur Þorvald-
stindur fest sig nokkuð í sessi en upp-
runalega heitið er líka skýrt.
Watts- en ekki Vatns-
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson »Nú er lag, með vinnu
vegna nýja þjóð-
garðsins, að halda lág-
markssanngirni í heiðri
og taka upp upphaflegu
örnefnin, a.m.k. tvö
þeirra.
Ari Trausti
Guðmundsson
Höfundur er er jarðvísindamaður og
höfundur bóka um eldfjallasögu.