Tíminn - 24.12.1943, Blaðsíða 17

TÍMINN
17
Guðmundur Daníelsson:
Frá Stafangri og Jaðri
(í grein þesari styðzt ég við ritgerð eft-
ir sænska skáldið Sven Stolpe, bækur
Kiellands og Árna Garborg, svo og fyrir-
lestur um Jaðarinn, sem Helgi Hannessön
kaupfélagsstj óri flutti fyrir allmörgum ár-
um á ungmennafélagsskemmtun í Mar-
teinstungu).
Síðan styrjöldin braust út, hefir Noregs
svo að segja daglega verið getið í fréttum
útvarps og blaða. Einn þeirra staða, sem
mjög kom við sögu, meðan barizt var í Nor-
egi, er Stavangur. Þjóðverjar hafa þar
nefnilega flugvelli, sem Bretar gerðu sér
um tíma allt far um að eyðileggja með
loftárásum. Þetta vita allir, sem á frétt-
irnar hlusta. En hvað fleira? — Þekkir
almenningur hér á landi svo öllu meira
til þessa staðar, sögu hans og þess lífs, sem
þar hefir verið lifað? — Og þó atburðirnir
sem þar gerast núna, verði . að vonum
lengi í minnum hafðir, þá getur svo farið,
að ýmislegt annað, sem í svipinn drukkn-
ar í hávaða og ujnróti yfirstandandi tíma,
lifi lengur. —
Jaðarinn. — Einhver ferðalangur hefir
látið svo um mælt, að enginn skilji Noreg
utan sá, sem þekki hina veðurmildu suð-
vestur strönd hans, þar sem snjór er sjald-
gæfur, þar sem Jaðarinn breiöir úr sér,
rómaður af skáldum og dúkfestur af mál-
urum. — Jaðarinn er láglendi, sem teygir
sig suður frá Stavangri, eitthvað um þrjár
og hálfa mílu að íengd og tvær til þrjár
mílur á breidd. Þar búa nú um fjörutíu
þúsund Norðmanna, og nýræktun jarðar,
sem þar hefir átt sér stað á síðustu ára-
tugum er þjóðfélagslegt ævintýri og stór-
virki. Jaðarbændurnir eru nú meðal hinna
gildustu í öllum Noregi. — Sú var þó tíð-
in, og ekki ýkja langt undan, að þeir áttu
fullt í fangi með að framfleyta lífinu í
sér og fjölskyldum sínum. Þá byggði þetta
fólk afkomu sína að nokkru á því, að
hauststormarnir hrektu svo sem tvö, þrjú
skip upp á ströndina þess, og þegar sú
von rættist, voru þau boðin velkomin af
íbúunum, sem væntu sér góðs fengs. Eink-
um var viðurinn úr þeim vel þeginn. Jað-
arinn er nefnilega skóglaus, þegar frá eru
teknar nýplantanir, sem enn eru ekki
komnar í gagnið. — Landslagi Jaðarins,
útsýni hans méð hinum fjöllótta sjóndeild-
arhring í austri og norðri og hafinu í
vestri, mun annars hvergi betur lýst en
í bókum Alexanders Kiellands, og í bréfi
til vinar hans standa eftirfarandi orð:
„Ef svo óliklega vildi til, að ég ætti eftir
að verða ríkur, skyldi ég byggja mér höll
á Jaðrinum og aka í eineykisvagni yfir
sandsléttuna, og hesturinn minn skyldi
heita Asrak.“
Kielland elskaði þessa ófrjóu sléttu.
Hann var líka um nokkurt skeið borgar-
stjóri í fæðingarbæ sínum Stavangri, en
á sumrin var hann alltaf vanur að búa
á Jaðri. Væri hann tíma og tíma utan-
lands, í Kaupmannahöfn, París eða Berlín,
hugsaði hann alltaf heim til Jaðarins.
„Ég þrái Jaðarinn, vatnið og mómýrina,
hvar í heiminum sem ég er,“ skrifar hann
til eins vinar sins heima. — Þeir, sem
lesið hafa bréf hans, þau, sem út hafa
verið gefin, kannast við nafnið Árre, þar
sem hann bjó fjöldamörg sumur og tók
stundum á móti stórskáldunum Björnson
og Georg Brandes. Árre er stór bónda-
bær. Hann liggur nærri hafinu, á bakka
stríðrar elfar, þar sem Kielland var vanur
að dorga fyrir fisk. Eitt af bréfum hans
gefur manni glögga hugmynd um, hvílíkar
mætur skáldið hefir haft á þeirri íþrótt.
Hann segir:
„Hvaðan fæ ég löngunina til að skrifa?
— Já, þér getið ekki trúað hvað það í
rauninni skemmtir mér. Þegar ég byrja
á kapítula, sem ég hefi vel tilsniðinn í koll-
inum, þá er það svo skemmtilegt, — ja,
ég vil ekki staðhæfa, að það sé skemmti-
legra en að hafa lax á stönginni, en að
minnsta kosti eins og að hafa stóran urr-
iða.“ —
Við elfina stendur. nú bautasteinn, sem
minnir vegfarandann á, að Kielland sagði
einu sinni, að dáinn vildi hann hvíla hér
á Árre. — En inn í Stavangri, sem Kiel-
land hefir gert ódauðlega mynd af í skáld-
sögum sínum, stendur mynd hans sjálfs
á torginu milli hinnar fögru dómkirkju
og hafnarinnar. Myndhöggvarinn hefir af
stórkostlegri snilld gætt verk sitt hinu
volduga, næstum konunglega svipmóti
fyrirmyndarinnar, og má í því sambandi
minna á orð, sem höfð eru eftir Björnson,
þegar hann einu sinni hitti Kielland í
stóru samkvæmi, sem Mac Mahon forseti
hafði búa látið í Versölum:
„Kielland var sá stæðilegasti. Hann kom
fram sem opinberun frá stærri, þróttmeiri
þjóð. Allir horföu í átt til hans. Fólk
gat aðeins'ekki skilið, hvers vegna enginn
stórkross ljómaði á brjósti hans, því prins
hlaut hann þó að vera, konunglegur prins
frá einhverju fjarlægu snælandi, þar sem
ættirnar höfðu enn ekki úrkynjazt.“ —
í útjaðri bæjarins stendur ennþá hinn
stóri herragarður föður hans, Leiðáll, sem
í skáldsögum Kiellands gengur undir
nafninu Sandgarður. Og á „Hótel Victoría"
ganga enn sögur um það, hvernig hann
leigði sér stundum lystivagn með tveim
hvítum hestum og ók á fleygiferð um ná-
grennið, en neytti siðan viðhafnarmáltíð-
ar í matsalnum undir forvitnis- og aðdá-
unaraugum allra viðstaddra. — Annars
var Kielland tíðast í peningakröggum og
varð oft að leita til vinar síns Björnsons
um hjálp. Þar lifir enn þessi setning:
„Þú verður að lána mér tuttugu og fimm
krónur, því að ég vil fyrir engan mun vera
fátækur!"
í ritverkum sínum tekst Kielland á
ákaflega listrænan hátt að lýsa hinni
fjárhagslegu þróun fæðingarbæjar síns
ásamt öllum þeim breytingum, sem af
henni leiddi, andlegs og veraldslegs eðlis.
Og í rauninni var allur hans skáldskapur
ein samfelld og hnitmiðuð herferð gegn
borgurum, heittrúarfólki, prestum og em-
bættismönnum þessa bæjar, sem hann
elskaði og hataði í senn. — En þrátt fyrir
þrotlausa leit sína eftir viðfangsefnum,
sem hæfðu hinu bitra ádeiluformi, er hon-
um var svo tamt og eiginlegt, þá þorrnaði
skáldlind Kiellands tiltölulega snemma og
varð hann að bergja þann beizka bikar
að sjá yngri kynslóð síns tíma snúa við
Guðmundur
Daníelsson
honum baki. — Björnson hélt því einu
sinni fram, að hin skyndilega þögn Kiel-
lands sem rithöfundar, væri eitt með því
einkennilegasta í sögu bókmenntanna. í
reyndinni var þó ástæðan einfaldlega sú,
að Kielland hafði aðeins eina fyrirmynd:
— sjálfan sig, líf fjölskyldu sinnar og
fæðingarbæjar, — aðeins þessa og ekki
fleiri. —
Hann átti marga sonu. Einn af þeim
erfði nokkuð af ytri glæsileika föður síns,
en skapandi listagáfu átti hann enga.
Hann var alla ævi bundinn dularfullum
böndum við minningu föður síns og virtist
fremur beina sjónum sínum til liðins tíma
en framtíðarinnar. Hann hafði með mikilli
hugkvæmni, en af litlum efnum, breytt
leiguherbergi sínu, sem var i alla staði
venjulegt herbergi, í eins konar kapellu,
þar sem hann dýrkaði dáinn föður sinn.
Vinur hans barði eitt sinn að dyrum hjá
honum og fann hann sitjandi í ruggu-
stól sínum, einsamlan, með sjö vaxkerti
og fjórar portvínsflöskur fyrir framan sig.
Hann var að halda hátíðlegt dánarafmæli
föður síns. — En enginn fær þannig lifað
sem skuggi ættmenna sinna, utan forsjón-
in refsi honum. Fyrir nokkrum árum fyr-
irfór þessi maður sér eins og afi hans
-hafði gert fyrir hundrað árum áður. —
En Jaðarinn er ekki aðeins sveit Alex-
anders Kiellands, heldur og Árna Gar-
borgs. Ættaróðal Árna Garborgs stendur
þar ennþá, og ennþá ratar ferðalangur-
inn veginn upp til Knutaheiðar, sumar-
dvalarstaðar Garborgs með sínu stór-
brotna útsýni yfir Jaðarinn og hafið. Þar
er haugur orpinn yfir skáldið og konu
þess.
Nils R. Hauge var, eins og margir kann-
ast við, mikill trúarvakningarpostuli í
Noregi á seinni hluta nítjándu aldarinnar.
Og þó merkilegt væri, amaðist Kielland
aldrei neitt verulega við honum né þeim
áhrifum, sem hann hafði. Garborg leit
aftur á móti öðrum augum á þá hreyfingu,
enda eyðilagði hún líf hans sjálfs og föður
hans. í skáldsögunni „Friður“ gefur Gar-
borg innsýn í það trúarlega andrúmsloft,
sem umlukti hann í bernsku. Hann reif
sig að visu frá því, en áður en hann náði
fullum þroska, gerðist sá atburður á heim-
ili hans, sem kastaði myrkum skugga á
alla hans framtíð. — Það var árið 1870,
að hann sat eitt kvöld við spil ásamt
nokkrum félögum sínum uppi í herbergi
sínu í kennaraskólanum að Holti, þar sem
hann var nemandi. Þá er honum fært bréf
frá prestinum, Gunnerusi í Timma,-þess
efnis, að faðir hans hafi fyrirfarið sér.
Garborg las bréfið til enda, en settist því
næst niður og spilaði áfram. Engan af
félögum hans grunaði, að bréfið innihéldi
ævilangt harmsefni viðtakandans. Það