Tíminn - 24.12.1949, Blaðsíða 22

22
JÓLABLAÐ TÍMANS 1949
Ctkjœr:
Kotungar þurfa líka að lifa
Við skulum kalla staðinn Þorp, þó að hann
héti allt annað en það, en með tilliti til af-
komenda Jensanna fjögra, er bezt að láta
þögnina geyma það nafn. Sagnaritara er holl-
ast að skrásetja aldrei sannar sögur með rétt-
um nöfnum. Sé eitthvað minnst á forfeður
annarra manna öðruvísi en í lofsamlegum
tón, er Skollinn laus. Reynslan gerir menn
hyggna. — Sem sagt: Staðurinn hét Þorp.
Jens er gott nafn, en þegar fjórir Jensar
jafnir á aldur eru komnir fast saman á einn
stað, er það fullmikið af þvl góða. í Þorpi
sigruðust menn á þeim örðugleikum, sem
slíku fylgja, með því að kenna Jensana við
bæina sína, Jens í Vesturbæ, Jens í Aust-
urbæ, Jens í Norðurbæ og Jens í Suðurbæ.
Þetta voru fjórir myndarpiltar, vel metnir, og
þegar þeir hurfu að einu ráði mótuðu þeir
æskulifið í sveitinni. Þeir stóðu ekki alltaf
saman. Það gat dregið til fjandskapar í milli
þeirra, ef einn vildi bera af hinum, og þá
liðu nokkrir dagar eða vikur þangað til þeir
urðu góðir vinir aftur. Enginn þeirra gat
verið án hinna til lengdar.
Fimmti Jensinn bjó í litlu húsi úti í móum.
Hann var ekki jafn hátt settur og aðrir
Jensar í grenndinni. Hann var málari að at-
vinnu og kallaður Flautu-Jens.
Einn góðan veðurdag birtist fáséður fugl í
kvenmannsklæðum í Þorpi. Það var enginn
gullfugl en óvenjulega lagleg saumastúlka.
Þá voru til stúlkur, sem voru laglegar í hönd-
unum, og þóttust vera of góðar til að vera í
vinnuihennsku hjá bændunum. Þeim fannst
það vera fínna starf, að ganga um beina í
veizlum eða búa til kjóla með belgermum,
borðum og leggingum. Þær fengu höfðing-
legt atlæti og þokkaleg saumalaun og voru
haldnar sem heiðursgestir, ef þær gátu gert
nýju kjólana eins og vera bar eða breytt
gömlum kjólum í nýmóðins töfraklæði.
framkomunni gagnvart börnum sínum — þar
á meðal eitt, sem skilur dóttur hans frá
bernskuheimilinu, lifir faðirinn það að sjá
þeim framtíðarverðmætum, sem hann hefir
lagt að grundvöllinn með striti sínu, borgið í
höndum sonanna. Og það, sem blandað hefir
beiskju í bikar hans í samskiptunum við þá,
gerir honum það ennþá tryggara en ella, að
öllu sé borgið. Hann hefir ekki aðeins lært að
meta framtak þeirra og vilja til að fara sín-
ar eigin leiðir, heldur á tímum kreppu og að
honum hefir virzt óyfirstíganlegra erfiðleika
séð þá — í andstöðu við hann — komast á-
fram til náms, sem hann hefði aldrei getað
hugsað sér, að aðrir en stórbændasynir gætu
klofið — og hann hefir orðið að fá hjá þeim
fé — meira að segja til þess að geta lagt í
guðskistuna — af einmitt þeim gróða, sem
það fyrirtæki hefir gefið þeim, er hann leit á
sem Jixert annað flónskufálm og í rauninni
ekki bónda samboðna framleiðslu. Þá er hann
svo ferst af slysförum, sakna þeir hans — og
kunna að meta starf hans og stríð.
í sögunni eru engar aðalpersónur, engar
hetjur í venjulegum skilningi, engir stórir
og út á við áberandi atburðir eða átök — en
samverkandi atvik hversdagslífsins mynda
áhrifaríka söguheild og spegla þannig gerð
fólksins, að það stendur lifandi fyrir hug-
skotssjónum lesandans. Og á sinn látlausa
hátt tekst höfundinum að sýna árekstra
milli draumkenndrar þrár og jarð- og starfs-
bundinnar hugsjónar, andstæður gamallar
og nýrrar kynslóðar, áhrif þjóðarhags og þjóð-
félagslegra aðgerða á hag einstaklingsins og
lífsmöguleika hans — og sambandið milli trú-
arlífs og veraldlegra aðstæðna frumstæðra
Jens í Austurbæ hafði verið á skemmtun
i annarri sveit. Þar hitti hann Mettu sauma-
konu og dansaði við hana. Aldrei hafði hann
lagt armlegg sinn utan um mitti jafn
grannrar stúlku. Hún hafði bjartan hör-
undslit, fínar hendur og svarta hárið var
undið í hnút i hnakkanum og sá hnútur var
stór eins og hvítkálshöfuð, og hann gerði
höfuð meyjarinnar afturhlætt, þegar hún
dansaði, svo að munnurinn var réttur fram
og eins og boðinn til kossa, fannst Jens í
Austurbænum. Slíku boði gæt.i hann að vísu
ekki tekið í allra augsýn, en hann hugsaði
út slynga ráðagerð, og ef allt gengi vel áttu
áhrifin að verða góð.
— Þú hefir aldrei komið að Þorpi, sagði
hann.
— Nei, sagði hún. Er hann ekki þaðan, sá,
sem leikur á hljóðpípuna?
Það var leikið fyrir dansinum á hljóðpipu
og fiðlu.
— Jú, sagði Jens. Það er málaratetur,
sem verður auk þess að stunda þetta til að
draga fram lífið. Við köllum hann Flautu-
Jens.
— Hann spilar vel.
— Nú. Er það. — En í alvöru talað. — Ég
á systur og hún þarf að fá nýjan kjól. Gætir
þú nú ekki komið og saumað kjól handa
henni?
— Jú, sagði Metta. Það gæti ég sjálfsagt,
en ég held ég taki hærri saumalaun en þið
eruð vön í Þorpi.
En Jens kærði sig kollóttan um það.
— Við höfum sjö dagsláttu akur, fimm
hesta og 20 mjólkurkýr, svo að búið ætti að
bera sæmileg saumalaun.
Jens var enginn aumingi. Það skyldi Metta
vita. Hún sagði „nei!“ og „jæja!“ og það
skildi Jens sem já við því, að hún vildi deila
allri dýrðinni með honum. Jens var vitur
manna. Og því áhrifaríkari verður myndin
sem hvergi verður vart áróðurs af hendi höf-
undar. Ég vil að lokum benda á eitt dæmi um
það, hve stuttlega, en þó fullnægjandi höf-
undurinn getur skýrt fyrir lesandanum af-
stöðu sína og um leið skynsamlegt almennt
viðhorf við miklu og mjög umdeildu vanda-
máli, þar sem er afstaða bænda til verka-
manna í vondu árferði.
Svo sem ýmsir munu minnast, fóru þúsund-
ir danskra bænda eins konar kröfugöngu
til Kaupmannahafnar á kreppuárunum —
nokkru eftir 1930. Að ferðinni stóðu eins konar
Lappómenn, þ. e. nasistískir ævintýra- og
óeirðamenn, sem náðu um hríð allsterkri að-
stöðu innan Vinstri flokksins í Danmörku.
Töldu þeir bændum trú um, að verkamenn í
bæjun,um lifðu iðjulausir í vellystingum
praktuglega á sama tíma og kreppan þrengdi
svo að bænduhum, að fjölmargir þeirra
flosnuðu upp. Þegar kreppan er tilfinnan-
legust fjölskyldunni á býiinu, er haldinn
fundur til þess að efla bændur til þátttöku í
bændaförinni. Einn af smábændunum þarna
í sveitinni er nefndur Garnaskafi. Hann er
óðfús til fararinnar og lætur mikið til sín taka
um að örva menn til ferðar. Ýmsir af þessum
slóðum taka síðan þátt í förinni, og þá vita-
skuld hann. Förin verður ekki að sama skapi
glæsileg og gagnleg og foringjarnir höfðu lát-
ið í skína, en þá er heim kemur, er þó mörgu
frá að skýra, enda margt talað. Höfundur
bókarinnar segir:
„Aðeins Garnaskafinn var þögull. Hann
hafði búið hjá atvinnulausum bróður sínum.“
Meira þarf ekki þarna að segja —
Svona er Hans Mölbjerg.
maður. Nú þóttist hann hafa komið ár sinni
vel fyrir borð og naut fyrirfram öfundar
hinna Jensanna þriggja. Ósköp hlytu þeir að
öfunda hann af slíkum kvenkosti. Og Metta
sagði já við því að sauma þennan kjól, sem
systir Jens hafði nú allt í einu þarfnast svona'
ákaft. Eftir eina viku kæmi hún að Þorpi.
Seinna um kvöldið átti Flautu-Jens að
hvíla munninn litla stund og fá að liðka
fæturna. Hann gerðist svo djarfur að bjóða
Mettu upp og hún miskunnaði sig yfir hann.
Hann var ekki sá kunnáttumaður í dansi, að
þau gætu dansað eins og hún vildi helzt, og
hún brosti þar sem hún varð að gera sér að
góðu að dansa blátt áfram. Hún brosti ekki,
þegar hún var að gera. danskúnstirnar með
Jens í Austurbæ. Nei. Það var annar maður.
Metta gerði vel að gefa aumingja spilaran-
um einn dans og Jens i Austurbæ fór að
hugsa með sér, hvort hann gæti ekki líka
gert eitthvað fyrir málaragreyið. Kotungar
þurfa líka að lifa.
Þegar Jens í Austurbæ kom heim úr þess-
ari víkingaferð fór hann að leita lags við
systur sína, en hún hafði þá ekki neitt með
nýjan kjól að gera né heldur saumakonu.
— En Metta er afburða dugleg, sagði Jens.
Hún saumar eftir nýjustu tízku og auk þess
er hún ódýr.
— Ég held þú sért afburða heimskur, sagði
systírin.
Það fór svo, að Jens varð að ganga til
skrifta og gera játningu fyrir systur sinni til
að hræra hjarta hennar. Það var hann, sem
endilega þurfti Mettu með. Hún var næst-
bezt allra stúlkna, sem Jens þekkti. Systirin
var auðvitað allra bezt, en ekki gat hún orð-
ið unnusta hans, og þá varð hún að hjálpa
honum, svo hann gæti notið hinnar næst
beztu. Og hvað segði fólkið, og hvað segði
Metta, þegar hún kæmi til að sauma, ef hún
fengi þá ekkert að gera. Jens hafði ráðið hana
og hann stæði eins og glópur, ef systir hans
hjálpaði honum ekki. *
Þetta var alvarlegt mál og hrærði hið góða
hjarta systurinnar. Allt í einu vantaði hana
nú nýjan kjól, svo að hún linnti ekki látum
fyrr en móðir þeirra lét undan. Gamla
saumakonan þeirra gat ekki saumað kjól,
sem væri vel í tízkunni. Af tilviljun hafði
Jens heyrt talað um saumakonu, sem hét
Metta og þekkti alla tízku til hlítar, og var
auk þess mjög ódýr.
Þannig tókst Jens í Austurbæ að vinna
sigur á heimavígstöðvunum. Nú stæði hann
þó ekki eins og glópur fyrir augum Mettu.
En hún ætti líka að sjá bæinn í bezta skarti.
Ástin gerir menn hugkvæmna. Jens tók eftir
því, að nú þyrfti að mála bindingana í veggj-
unum. Annars rifnaði allt í sólskininu. Og
það þurfti líka endilega að mála hliðið. 'Það
var gráyrjótt eins og grensmogin tófa.
— Bíddu þangað til í haust, sagði íaðir
Jens. Þá höfum við tíma til þessa og getum
strokið yfir hliðarstólpana og grindina.
En Jens gat ekki beðið eftir haustinu. Hann
vildi ekki iáta vikuna líða til enda. Hann
vildi ekki sjá heimili sitt í niðurníðslu.
— Nú, nú, sagði gamli maðurinn. Bærinn
lítur ekki lakar út en aðrir bæir.
— Hann á að líta betur út, sagði Jens.
Það borgar sig að halda hlutunum vel við.
Flautu-Jens er mjög þurfandi fyrir atvinnu.
Hann getur gert þetta lítilræði undir eins.
Hann er kunnáttumaður. Þetta verður ekki
annað en fúsk hjá okkur. Hann er ekki dýr.
Og kotungar þurfa líka að lifa.
Jens flutti málið svo fast, að faðir hans lét
undan. Það var fullrar virðingar vert, að
sonur hans var svona hirðusamur. Það sýndi,
að búið lenti í góðum höndum, þegar hann
tæki við því.
Þegar Metta kom að Þorpi, blikaði Austur-
bær af svertu og málningu. Aðrir bæir voru
lítilfjörlegir á að sjá í samanburði við hann.
Flautu-Jens var að draga pensilinn síðustu
drættina yfir hliðstólpana og söng svo að
bergmálaði við. Metta brosti og kinkaði kolli.
Hún fór inn og hann var úti. Þau höfðu hvort
sitt verk að vinna.
Þegar allt var með felldu milli Jensanna
fjögra voru þeir vanir að hittast við brunn-