Tíminn - 24.12.1949, Blaðsíða 7

JÓLABLAÐ TIMANS 1949
7
PctAteÍHH JcHMOH á tflfoátcíuflt:
Kenningar Nýals
Ég segi ekki, að þeir séu allir heimskingjar,
sem ekki láta sér skiijast þau sannindi, sem
dr. Helgi Pjeturss hefir borið fram í ritum
sínum. En skilningsskorturinn gagnvart þeim
stafar þó ekki af því, hve menn séu vitrir.
I.
Það er viðurkennt, að dr. Helgi Pjeturss hafi
unnið merkilegt vísindastarf á sviði íslenzkr-
ar jarðfræði, og mun þessa verks hans líka
hafa verið getið í öllum minningagreinum
þeim, sem birtust í blöðunum við lát hans á
síðastliðnum vetri. En fyrst var það þó, og
lengi síðan, að þessu verki hans var hér fá-
lega tekið, og sá maður, sem bezt hefði átt
að geta dæmt þar um, lagði jafnvel kapp á
að fá það að engu metið. —
Það má nú ef til vill segja, að þetta sé svo
langt að baki, að óþarft sé á þaö að minnast.
Þar sem hið réttara hefir sigrað, er víst ekki
nauðsynlegt lengur að minnast á andstöð-
una gegn því. En því minnist ég á þetta þó,
að annað verk, sem dr. Helgi fórnaði kröftum
sínum framar öllu öðru, hefir enn ekki hlotið
þá viðurkenningu, sem því ber. Á ég þar við
kenningar þær, sem Nýalsbækur hans hafa
að flytja, og var það jafnvel tekið fram
í sumum minningagreinunum um hann, að
þær kenningar eigi ekkert skylt við náttúru-
fræði. En þó að slíkt muni nú vera álit
flestra fræðimanna hér, að þarna sé aðeins
um óvissar staðhæfingar að ræða, þá er
raunveruleikinn ekki sá. Raunveruleikinn er,
að kenningar Nýal's, eða þau undirstöðuat-
riði, sem þær kenningar byggjast á, eru, eins
og dr. Helgi hefir sjálfur tekið fram, hrein
náttúrufræði, og er það ekki af öðru en því,
að menn hafa ekki kynnt sér þær nógu vel,
ef þélr vilja neita því. Þar ræðir einmitt um
vísindi, sem fyrr eða síðar munu fá viður-
kenningu.
II.
í rannsóknarferð sinni frá Danmörku til
Grænlands vorið 1897 varð dr. Helgi Pjeturss
fyrir því óhappi að ofþreytast af svefnskorti,
og beið hann þess aldrei bætur síðan. Var
hann síðan jafnan svefnvana. En enginn
veit, hvað átt hefir fyr en misst hefir. Ein-
mitt þetta ,að fara að miklu leyti á mis viö
þá hressingu, sem svefninn veitir, kom nú dr.
eina orð: „Komið“. Þá veit ég að þú hefir
unnið sigur og — þá komum við. — fyr ekki.
Svona endaði bréfið. Þórður sat grafkyrr —
lengi — lengi. Hann gat eiginlega ekkert
hugsaö — ekki áttað sig á þessu. — Allt í
einu varð honum litiö á lítinn miða, sem lá
ofan á koddanum hans. Hann tók hann upp.
Þá sá hann að þarna, að mestu hulinn af
sænginni,. lá litli tréhesturinn hennar Gunn-
hildar — uppáhaldsleikfangið hennar. —
Þórður leit á miðann. Þar stóð: Gunnhildur
vill endilega skilja hestinn eftir hjá pabba,
svo honum leiöist ekki eins mikið þangað til
við komum aftur. Hún er búin að kyssa hani\
marga kossa, sem hann á að færa pabba frá
henni. Við biðjum báðar guð að vera með
þér. , Helga.
Þórður fleygði sér upp í rúmið. Hann þrýsti
andlitinu ofan í koddann hjá tréhestinum
og grét — grét — lengi , lengi. Fyrst ofsa-
lega og sárt — en smátt og smátt hægðist
gráturinn — og færði honum hvíld og létti.
Hann þrýsti tréhestinum aö vanga sínum og
vörum. — Elsku-hjartans barnið. Guð blessi
hana. — Guð blessi þær báðar — og hjálpi
mér. Svo sofnaði hann.
Helga til þess að fara að hugleiða, hvað
svefninn er, og má nú að vísu skilja, ef vel
er hugleitt, að þar hlýtur að vera um magn-
an að ræða. Að segjast hvílast við það eitt
að liggja og gleyma sér, er í rauninni engin
skýring án þess að gert sé ráð íyrir einmitt
þessu, að um magnan sé að ræða fyrir til-
komu einhvers kraftar. Án þess að gera ráð
fyrir einmitt sliku, verður hvíld sveínsins
jafn óskiljanleg og það væri óskiijanlegt,
að tæmd rafhlaða mætti hlaöasí á ný án
þess, að til hennar væri veitt rafmagni. En
til þess nú að leita skilnings á svefninum, tók
dr. Helgi það fyrir að rannsaka draumana,
og þótti honum siðar koma í ljós, aö' þar hcfði
hann valið hina réttu byrjun. rfegir hann frá
því í einni ritgerð sinni, að hann hafi átt pað
hinum þýzka heimspekingi, Schopenhauer, að
þakka, að hann fór að veita eftirtekt þeim
eftirtektarverða mun, sem er á því að dreyma
einhvern hlut og hugsa um hann. Að dreyma
hlut, segir dr. Helgi, er eins og að sjá hlut, en
ekki eins og að hugsa um hann. Draumur er
líf, en ekki hugsun. Og nú fór dr. Helgi að
velta því fyrir sér, hvernig á þessum mun
gæti staðið. Væru draumar sofandans aðeins
komnir upp í hans eigin huga, aöeins endur-
minningar liðinna atburða úr vöku, eða þá
ósjálfráður tilbúningur niðurbældra óska og
hvata, hvers vegna voru þeir þá sýnir og at-
burðir, sem stundum voru ólik öllu því, sem
nokkru sinni hafði fyrir hann borið i vöku?
— Hafði. þegar þetta var, dr. Helgi oft veitt
því eftirtekt, að þegar hann sá sjálfan sig 1
draumi, t. d. í spegli, þá leit hann æfinlega
út eins og hann væri annar maður. Og nú
fór hann einnig að veita því athygli, að það
annað, sem fyrir hann bar í svefninum, og
honum þótti þó vera einn eða annar hlutur
eða staður sér kunnugur, þá var það jafnan
meira og minna frábrugðið því, sem hann í
svefninum ætlaði það vera. Hann sá þannig,
að draumsýnirnar voru jafnan ósamkvæmar
þeim hlutum, sem hann ætlaði þær vera, og
þótti honum það undarlegt, ef þær væru end-
urminningar hans úr vöku eða hans eigin
hugsköpun. Og nú fór dr. Helgi að hugleiða
enn eina reynslu sína. Hann hafði tekið eftir
því, að í huga hans voru við og við að koma
orð og orðatiltæki á þann hátt, sem undar-
legt var. Orðum þessum eins og skaut upp í
meðvitund hans án þess að hann hefði hugs-
að þ^u. Segir hann, að reyndar hafi verið
við hendina þetta athvarf fáfræðinnar, sem
menn hafa kallað undirvitund, og að telja
hefði mátt sér trú um, að það væri skýring,
ef sagt væri, að orðum þessum hefði skotið
þaðan upp. En önnur skýringarleið var það
nú, sem hann fór. Hann fór nú aö láta sér
koma í hug, að orð þessi eða orðatiltæki
kynnu að vera komin ,í huga sinn úr annara
hugum líkt og loftskeyti berast, og segir
hann, að þegar hann fór að prófa þetta,
hafi hann fundið, að hann var kominn á
leiðina fram.
„Til sérhvers orðs í meðvitundinni“, segir
dr. Helgi, „svarar sérstakt ástand heilans.
Og ef nú getur flutzt orö frá huga til huga,
þá er það af þvi, að ástand eins heila getur
haft þau áhrif á annan heila, að sama ástand
verði þar. Eða með öðrum orðum, ástand
eins heila getur framleitt sig í öðrum heila.
En ef svo er, þá getur alveg eins flutzt frá
einum heila til annars það ástand, sem sam-
svarar mynd í meðvitund þess, sem heilann
á. En það veröur sama sem að einn maður
geti séð með augum annars. Eða með öðrum
orðum: Það sem ein augu sjá, getur komið
fram, eigi einungis í þeim heila, sem augun
fylgja, heldur einnig í öðrum.“
III.
Þetta var nú sú merkilega niðurstaða, sem
dr. Helgi Pjeturss komst að um eðli draum-
anna. Hún er sú, að draumar sofandans séu
að vísu litaðir af endurminningum hans og
hugsunum úr vöku, en að undirrót þeirra sé
æfinlega vitundarsamband hans við ein-
hvern vakanda. Og það varð nú við þessa
niðurstöðu Ijóst, ekki einungis, hvers vegna
draumurinn er fyrst og fremst líf en ekki
hugsun, heldur og hvers vegna t. d. húsið
mitt, þegar ég þykist sjá það í draumi, er
jafnan svo ólíkt þvi, sem það raunverulega
er, eða þá mitt eigið útlit. Mun hver einn geta
gengið úr skugga um, að þannig er jafnan i
draumi, að sýnir þær, sem þá ber fyrir mann.
eru jafnan eitthvað ósamkvæmar þeim hlut-
um, sem maður í svefninum ætlar þær vera.
Hafa draumfræðingar, eða þeir, sem fengizt
hafa við að rannsaka drauma, of lítið tekið
eftir þessu, því að það má í rauninni heita
alveg fullgild sönnun þess, að draumsýnirnar
séu ekki komnar upp í manns eigin huga.
Væru þær það, væru þær aðeins endur-
speglanir þess, sem séð var í vöku, þá ættu
þær að vera samkvæmar því. En hitt, að þær
séu aðfengnar á þann hátt, sem dr. Helgi
segir, kemur hins vegar mjög vel heim við
þessa staðreynd draumanna, auk þess, hve
það liggur beint og eðlilega við, séð út fra
sumum aðallögmálum tilverunnar. Eru líka
til dæmi þess, að það, sem bar fyrir vakandi
mann, hafi á öðrum stað en samtímis borið
fyrir annan mann í draumi. —: En nú þegar
hér var komið, fór dr. Helgi að veita at-
hygli, ekki einungis þessu, sem sagt hefir
hér verið um draumana, heldur og því, að
sumar draumsýnir eru þannig, að þær geta
ekki átt sér stað á þessari jörð. En af þvi
leidcii hann þá ályktun, að sambandsvera
dreymandans, draumgjafinn, sem hann
nefndi svo, hlyti löngum, eða jafnvel oftast,
að vera íbúi annarar jarðstjörnu.
IV.
Eins og sagt var hér að framan, þá verður
hún alveg óskiljanleg þessi magnan, sem
svefninn veitir, nema gert sé ráð fyrir, að hún
sé aðstreymi tilsends kraftar, sem endur-
næri sofandann til- lifs. Og eins er í rauninni
um lífið á jörðinni. Án þess að líta á það sem
þátt í alheimslifi, verður það alveg órök-
stutt og óskiljanlegt. Sérhvað einstakt, hvort
sem það er lifstilvek einhvers einstaklings
eða heildarlíf einhverrar einnar jarðar, hlýt-
ur að vera þáttur í annari stærri heild, því
að án þess vantaði það sina frumorsök. Það
getur ekkert einstakt verið til eða hafa orðið
til án þess að eiga sina frumorsök að rekja
til sambands við annað. Og hér var það nú,
að dr. Helgi Pjeturss fór að sjá fyrir sér leið
til að skilja. Við það að uppgötva, að draumar
sofandans eru til orðnir fyrir inngeislan frá
hugum einhverra vakenda, fór hann nú að
skilja, að svefninn er einnig eitthvað líkt,
magnan frá lífheimum annara jarða. Og um
leið og honum varð þetta ljóst, varð hon-
um einnig ljóst, að „krafturinn, sem magnar
manninn i svefni, er sá hinn sami, sem
tendraði hina fyrstu örsmáu neista lífsins á
jörðu hér, þegar jarðefnin fyrir svo sem þús-
und miljónum ára höfðu nafizt á það stig,
að magnanin fór að geta komið fram sem
líf.“ „Hið mikla samband“ blasti hér við opið
og augljóst. Hér blasti það við, að ekki ein-
ungis ljósið og segulmagnið berst frá stjörn-
um til stjörnu, heldur einnig lífmagnið. Líf-
sambandið milli stjarnanna var hér fundið,
og þar með fór margt að verða ljóst, sem áð-
ur hafði verið óskiljanlegt. Hér fór nú að
verða ljóst, hver var undirrót kraftaverka,
hugboða og annars slíks, sem menn höfðu til
þessa litið á með vanþekkingu eða vantrú,
sem að vísu er önnur vanþekkingin frá. Líf-
geislan frá lengra komnum ibúum annarra
stjarna, mátti nú sjá, að þar var undirrótin,
eins og líka að goðasögum og fleiru slíku.
Einnig mátti nú sjá, að þaö sern kallað er
miðill eða andasamband, var þessu skylt, og
hefir dr. Helgi sýnt fram á, að miðilssvefninn
eða miðilssambandiö er efckert nema afbrigði
vanalegs svefns, og að þar er aöeins um sam-