Tíminn - 24.12.1951, Qupperneq 7

JÓLABLAÐ TÍMANS 1951
7
JÓLAKVÖLD I PASVlK
í 1
Það var aðfangadagur, og berg-
mál seinasta skotsins fyrir jól hafði
dáið út milli fjallanna handan
Bjarnarvatns. Við gengum til skal-
ans, og félagi minn við borvélina,
hinn langi Arvid Bölja frá Tjörn,
hóf máls á því, að þar eð vinur
okkar Bakkehög, lítill, fjörugur
Norðmaður, búsettur í Pasvík, efn-
aður kaupmaður með mikið,
glannalega uppásnúið yfirskegg og
tjúguskegg hefði boðið okkur til sín,
ættum við að taka hann á orðinu
og halda hátíð hinna dimmu
skammdegisdaga þar.
Daginn áður hafði hann komið
með hundasleða sinn hlaðinn húð-
um, sem hann ætlaði að selja niðri
á Kirkjunesi, drukkið kaffi í skál-
anum okkar og skorað á okkur að
vera nú tilbúnir, þegar hann kæmi
aftur næsta dag. Og innan stundar
sást gegnum mugguna, hvar hann
kom akandi neðan dalinn í bjarn-
arskinnsfeldi með loðhúfu. Hann
sat makindalega á körfusleðanum
og tottaði með velþóknun stóran
vindil, meðan hundarnir siluðust
áfram jafnt og þétt á stuttum,
sterkum löppunum.
Við bundum óðara á okkur skið-
in og fylgdumst með sleðanum inn-
eftir öngveginu milli fjallanna. Á
leiðinni hnykkti hann litlu höfð-
inu ýmist til vinstri eða hægri og
masaði þindarlaust við okkur um
dvöl sína í þessum rússneska
iandamærabæ, þar sem allir
þekktu hann og virtu eins og heið-
virður maður á kröfu til. Niðri á
Nesinu brostu menn aftur á móti
háðslega að honum og kölluðu
hann Skinna-Stjána, en höfðu á-
reiðanlega tífalt minni mat til jól-
anna en hann. Og nú var hann á
heimleið til þess að halda fimmtu
jólin sín í Pasvik, raunar hin tí-
undu, því að hann hélt árlega
tvenn jól, sín eigin og Rússanna.
Auðvitað var hann ósvikinn mót-
mælandi og bar lotningu fyrir
doktor Marteini Lúter, en taldi
sig þrátt fyrir það ekki of góðan
til þess að gista kaþólskan á jól-
um hans. Nákvæmlega sama sinn-
is voru kaþólskir i Pasvík, og hon-
um féll vel við þá eins og þeim við
hann. Reyndar var heimili hans
fyrirsvari tveggja kirkna. Kona
hans var sem sé Austur-Kirjáli, og
honum féll einnig vel við hana, þó
að hún ríslaði sér við róður sínar
á kvöldin, meðan hann lá fyrir og
hugleiddi viðskiptamál. Hinar ó-
líku kirkjur voru, að hans dómi,
einna líkastar ritsímastöðvum.
Kaþólska kirkjan var gömul og
hafði úreltan, flókinn og, í hrein-
j skilni sagt, seinvirkan skeytasendi,
og játendur hennar urðu að kukla
ósköpin öll til þess að komast 1
gegnum loftlögin og ráða við
þyngdarlögmálið, sem var á allan
hátt svo erfitt viðureignar. Mót-
mælendakirkjan hafði hins vegar
I nútíðkanlegri, einfaldari og auð-
veldari sendi, svo að hvert orð
i hoppaði eins og neisti frá stjörnu
j til stjörnu og var í einni svipan
i komið alla leið. Þess vegna var
i hann sannfærður um, að ef manni
í aöeins auðnaðist að lesa eina, litla
[ bæn, áður en maður dó, þá gat
maður verið alveg öruggur á dóms-
j degi.
Við máttum annað veifið drepa
[ tittlinga hvor framan í annan, eins
i og iðulega þegar hann sat í skál-
anum okkar. Hann har ekki ein-
: nngis svoiítið, -vanm&ttvrgt skáM-
eftir Gustav Hedenvind. Eriksson
menni í innföllnu brjóstinu, heldur
einnig efni í skorpinn heimspek-
ing. Hann hélt áfram að leggja út
af texta sínum og styggði upp
margan rjúpnahópinn, er lyfti sér
á blakandi vængjum og yfirgaf
með gjallandi hlátri fylgsni sín í
snævi þöktu víðikjarrinu við veg-
inn, sem þannig varð hvorki lang-
ur né leiðinlegur. Og rökkrið færð-
ist yfir, það varð niðdimmt. En
brátt lýsti nú úr Ijómandi, litlu
gluggunum, likast kolaglóð, í
kirkjuþorpinu við Pasvíkurfljót, og
innan skamms stóðum við hjá húsi
hans: langri, lágri og gamalli bygg-
ingu, með cpnu sólbyrgi, íbúð í
öðrum entíanum, söiubúð í hinum
og metersdjúpum snjó á þykku
torfþakinu.
Garðurinn var umluktur greni-
runnum, sem stungið hafði verið
niður í snjóinn, og i sólbyrginu,
upplýstu frá opnum dyrum íbúð-
arinnar, stóð húsfreyja hans, feit-
lagin, fertug kona með kolsvart
hár, skipt í miðju, og lítið söðulnef
á miðju, þriflegu andlitinu.
Hún heilsaði honum og okkur á
móðurmáli sínu. Hann túlkaði
HÖFUNDUR
Gvstav Hedenvind-Eriksson er jamtlenzkur
bóndasonur, f. 17. maí 1880, og ólst upp við
svipuð kjör og íslenzk sveitabörn af kynslóð
hans.
Faðir lians var vel stæður bóndi, fjölhæfur
búmaður, og mésti dugnaðarþjarkur. Sonur
hans mátti á unglingsárum sínum og fram
yfir tvítugt vinna að bústörfum frá kl. 6 að
morgni til kl. 12 og 1 að nóttu. Gustav hinn
ungi hneigðist til fróðleiks og mennta, en
faðir hans svaraði þeirri þrá sonar síns með
því að berja hann frá bókum og brjóta fyrir
honum tvær fiðlur. „Það kom fyrir, að ég vakn-
aði á morgnana í öllum fötunum með bókina
eða fiðluna á brjóstinu", heftfr hann citt sinn
sagt.
Móðir hans var greind kona og stálminnug,
kunni biblíuna og sálmabókina utan að, og
hafði erft frá föður sínum ást á þjóðsagna-
fróðleik, en hann var mikill sagnaþulur. Á
kvöldvökum voru sögur sagðar, og einn
heimamanna las upphátt allar Islendingasög-
urnar, sem þá voru til í sænskri þýðingu.
Þannig leið æska hins verðandi sænska rit-
höfundar, unz hann, rúmlega tvítugur, yfirgaf
foreldrahúsin í fullri ósátt við föður sinn;
„seinna á ævinni bárum við virðingu hvor fyr-
ir öðrum í fjarlægð, faðir minn og ég.“ Hinn
ungi bóndasonur staðnæmdist nú einn vetur í
lýðháskóla, en þaðan lá leið hans út á meðal
erfiðismanna, sem unnu að járnbrautarlagn-
ingu, námugrefti, skógarhöggi og því um líku.
Við þessar aðstæður tók hann að svala skáld-
skaparþránni, sem sagnaþulurinn, móðurfaðir
hans, hafði kveikt honum í brjósti, og nokkrar
fyrstu hækur Aans voru skrifaðar á hvíldar-
srimdumrí ÓTristlegum vttkamannaskálum, eða
kveðju hennar fyrir okkur, og síð-
an hjálpaði hún honum að spretta
af hundunum, sem að því búnu
tóku forystuna og dröttuðu leti-
lega á undan okkur öllum upp í
sólbyrgið, inn gegnum forstofuna
og opnar stofudyrnar.
2
Hundarnir fleygðu sér niður á
hreinbjálfa i skotinu innan við
dyrnar og sofnuðu um leið. Hús-
móðirin bætti kurlum á eldinn,
stakk einnig nokkrum viðarbútum
í járnofninn, sem stóð líkur löngu,
svörtu dýri hjá eldstæðinu og lýsti
gegnum draglokuna fram á gólfið,
stráð einiberjalyngi, snarkaði lítið
eitt og gaf frá sér varman jávnþef.
Húsgögn voru ekki önnur en
tvær hillur og ein byssa á nöktum,
brúnum veggjunum, tvö löng sæti
á miðju gólfi og milli þeirra vand-
að, dúkað borð með jafnvönduðum
réttum, sem báru húsfreyju fagurt
vitni og staðfestu fullkomlega um-
mæli bónda hennar, er við lögðum
af stað.
Og nú sveiflaði hann hendinni
undir lampanum, sem hékk hjá
SÖGUNNAR
undir beru lofti á hörðum steini, þegar árs-
tíð og veðurfar leyfði. Hann sótti yrkisefni
sín í það umhverfi, sem honum var kunnug-
ast af eigin raun og lýsti lífi og kjörum þjak-
aðrar verkamannastéttar, sem um þær mundir
var að vakna til meðvitundar um þann mátt,
er hún bjó yfir til þess að bjóða byrginn harð-
svíruðu auðvaldi og sýna því fram á verðleik
sinn til launanna. Einstaklingshyggja Heden-
vinds og vantrú hans á óskeikulleik hagkerfa
hafa þó forðað honum frá öðrum áróðri en
þeim, er felst í listrænni, hleypidómalausri túlk-
un á kjörum og vaxtarmætti fátækrar alþýðu.
En frásagnarstíl sinn spann rithöfundurinn
ungi úr orðlist jamtlenzkra þjóðsagna og ís-
lendingasagna.
Gustav Hedenvind-Eriksson hefur aldrei
verið vinsæll (populer) rithöfundur í venju-
legri merkingu þess orðs; en áhrif hans á þau
skáld úr aiþýðustétt, sem á eftir honum komu,
hafa haft ómetanlega þýðingu fyrir sænskar
nútímabókmenntir.
Þó að grimm örölg hryndu Hedenvind í æsku
úr faðmi sveitalífsins út á berangur hinnar
kaldsömu tilveru heimilislausra daglauna-
manna, hefur hugur hans þrátt verið heima.
Þegar hann varð fimmtugur, skutu vinir hans
saman handa honurn nokkurri fjárhæð; fyrir
hana keypti hann lítið býli og gerðist bóndi
1931, en varð, vegna slysfara, að láta af bú-
skap sjö árum seinna. Borgarbúi hefur hann
þó aldrei orðið siðan. Seinasta áratuginn hef-
ur hann, auk annarra ritstarfa, unnið að
könnun á sögu Jamtalands í skjalasöfnum í
Þrándheimi og Kaupmannahöfn, svo og út-
gáfu jamtlenzkra sagna. Á síðari helmingi
skáldævi sinnar hefur hann mest skrifað sveita-
Iífssögur og þá einatt sótt kvcik þeirra í þjóð-
sögur og munnmæli um mikilfengleg örlög.
Á 40 ára rithöfundarferli hefur Gustav Hed-
envind-Eriksson sent frá sér rösklega 20 bæk-
ur. En engin þeirra hefur verið þýdd á ís-
lenzku. Hann hefur rakið saman ættir jamt-
lenzkra sagna og íslerizkra á þessa leið: „ís-
lendingasögurnar kann ég frá barnæsku mirini;
þær og hinar jamtlenzku eru skyldar. Um sömu
mundir og landnámsmennirnir héldu til Islands
undan ofríki Haralds hárfagra í Noregi, flýði
Ketill jamti með skylduliði sínu yfir til Jamta-
lands — og þeir þekktu vitaskuld sama sagna-
fjársjóðinn." Mundi ekki a. m. k. ein bók eftir
höfund, sem telur til svo mikillar andlegrar
frændsemi við Islrndinga, geta búizt við góð-
um viðtökum hér á landi?
■ ' L. Har.
brúna bjálkanum í loftinu, og hróp
aði upp að hér byggi hann. Því
næst fór hann úr bj arnarskinns-
feldinum og hengdi hann ásamt
húfunni á hreindýrshorn við dyrn-
ar, tætti síðan hrímið úr skegginu
og gekk hljóðlausum skrefum í
mjúkum hreinbjálfaskóm sínum
að borðinu. Þar bandaði hann nii
hendinni á ný og bauð okkur að
setjast. Hann væri sem sé hungr-
aður og gæti sér þess til, að við
værum ekki betur á okkur komn-
ir. Við skyldum ófeimnir eta af
því, sem til væri, svo að við syltum
ekki i hel, þangað til lagt yrði á
jólaborðið.
Að svo mæltu settist hann og
réðst á sólþurrkaðan sauðarbóg.
Við þökkuðum, settumst og lit-
um yfir borðið, óráðnir í því á
hverjum réttanna okkur væri holl-
ast að byrja. Þar var sem sé þurrk-
að, soðið, steikt og reykt kjöt, smjör
og ostur, nýr, hálfkæstur og al-
kæstur, svo kæstur, að hann var
með öllum regnbogans litum, og
lyktin minnti á moldarkj allara og
háan aldur. Aldur, sem fór nærri
fram úr hugtakinu að vera orðinn
gamall. En þar voru einnig egg,
sulta og nýlega glóðarbakað brauð.
Þó var þetta aðeins ofurlítið til
þess að seðja sárasta hungrið,
raupaði gestgjafi okkar. Hann hélt
á sauðarbógnum í annarri hendi,
hnífnum í hinni og lyfti loðnum
brúnum sínum mót okkur, tuggði
svo, að tjúguskeggið vippaði líkt og
fuglsstél, og lýsti því yfir, að jóla-
, kvöldið skyldi verða nokkru betra.
Þá kæmudíka hans ágætu gestir. Á
hátíðum vildi hann hafa eins
mannmargt við borðið og hægt
væri. Hin frábæra eiginkona hans
væri líka þannig gerð, að hún nyti
sín bezt, þegar hún fengi að sýsla
við mat, og það var okkur þegar
orðið fullvel skiljanlegt.
Hún var önnum kafin við að
hagræða réttunum, með baugum
prýddum fingrum, þannig, að við
næðum til þeirra með sem
minnstri fyrirhöfn. Og við átum
með góðri lyst, hlýddum á hjal hans
og þóttumst siður en svo hafa val-
ið lakasta kostinn, þegar við kus-
um að halda jólin hjá honum.
3
Að síðustu stóðum við á blístri,
vorum auk þess eilítið hýrir. Hinn
veglyndi gestgjafi okkar hafði sem
sé einnig gætt okkur hvorum um
sig á vænu staupi af hinu tærasta
og beiskasta vodka, sem maður gat
búizt við að fá á þessum hjara ver-
aldar.
Hann sýndist einnig fullmettur
og tróð nú ropandi í sæfrauðspípu
með löngu munnstykki. Því næst
hlammaði hann sér niður hjá
langa, snarkandi járnofninum og
kveikti i pípunni, lagði siðan ann-
an fótinn yfir hinn og hallaðist
upp að veggnum, tók að dingla
fætinum og sneri sér nú að því,
meðan hann naut reykjarpípu
sinnar,.að segja okkur frá verzlun-
arferðum sínum til Kirjála og
Skoltlappa, svo og sænsku Lapp-
anna.
Enda þótt ófriður væri í heimin-
um og alls konar óreiða, fann hann
ferðaleiðir með hunda sína, leiðir,
sem fekki voru settar á landakort
stjórnmálamannanna. Og hann
hafði ekki hið minnsta samvizku-
bit af því. Því að stjórnmálamenn-
irnir mundu brátt svelta í hel yfir
bláu landamærastrikunum á kort-
unum sínum, ef kaupmennirnir
kærðu sig ekki kollótta um þessi
strik og miðluðu eftirspurðum vör-
um á þann hátt, sem auðveldast
var og við átti.
En þó að hann reykti og léti dæl-
una ganga, varð húsfreyja að láta
i ofninn. Þá tók hann sér hvild og
dangiaði hlæjandi svo duglega í