Tíminn - 24.12.1952, Blaðsíða 3
Jólablað TÍMANS 1952
nýtari hátt og stórvirkari en áður
þekktist.
Snernma hafa þekkzt eldfim efni.
í síðari Makkabeabókinni 1. kap. er
svo frá sagt, að þegar Nehemia kom
úr Babýlonútlegðinni með Gyðinga,
hafi hann látið grafa upp eld, sem
prestarnir grófu fyrir 70 árum.
Þeir fundu engan eld, en aðeins
þykkt vatn, sem hellt var síðan yf-
ir fórnarviðinn. En er sól etók að
skína,- kviknaði þar eldur mikill.
Hefir þetta verið olia. — Grikkir
og Rcmverjar notuðu neflam'pa í
fornöld, svipaða lýsislanmpa að 'ög-
un, og brenndu í þeim viðsmjöri og
öðrum olíum. Báru þeir daufa birfcu
og fylgcli svæla mikil og ljósreyk-
ur. Kerti voru kunn á dögum Nerós
keisara. Áður notuðust menn við
kaðalstúfa og sefvöndla gegn-
Kolan og fífukveikur var Ijóstæki
íslendinga öld fram af öld, og
margt íslenzkt barnið hefir horft
mcð íhygli og aðdáun á grútarljós
í kolu.
brædda biki og vaxi, og höfðu sem
blys og húsaljós. Samskonar blys
tíðkuðust á Norðurlöndum í forn-
öld. Kerti voru afar dýr í fyrstu.
Er getið um þau í íslendingasögun-
um og Fornaldarsögum Norður-
landa. Síðar urðu kertin ódýrari og
notkun þeirra iókst. Konstantín
keisari rnikli (d. 337) lét uppljóma
ailan Miklagarð með lömpum og
kertum á jólanóttina. Kerti voru
mikið notuð í kirkjum. Á dögum
Lúthers var t. d. 53.750 pundum
kerta brennt á ári í hallarkirkj unni
í Wittemberg. Við hirðhátíð í Dres-
den var eitt sinn eytt 14,000 kert-
um. Allt voru þetta vaxkerti. En á
15. ölcl var farið að nota tólkarkerti,
og sterin (parafín) snemma á 19.
öld. En mest voru olíu- og lýsis-
lampar notaðir. Kertin voru frem-
ur til hátíðabrigðis. Þegar stein-
olian kom fram á sjónarsviðiö,
breyttist gerð lampanna mjög til
batnaðar. Var farið aö nota lampa-
glös, betri kveiki og ljósahjálma.
Svælan hvarf að mestu og lamp-
arnir báru miklu betri birtu en
fyrr. Áður voru lamparnir hálf-
gerðar týrur, sbr. fjósátýrurnar
glasiausu, sem lengi héldu velli hér
á lanöi. Vísuorðin: „Ljósið kemur
langt ög mjótt, logar á fífustöng-
um“, einkenná vel það ljósfæri.
ísleridingar, til forna sátu við
lángelda á kvöldin og nutu af þeirn
ýls ög' tóírtu, meðan rióg var af Skógi
' rekaviö tii eldsrieytis. Anngrs-
rifcaðár á Norðuriöndum létu iíka
hiargir sér að mestu nægja glamp-
ann frá eidstæöum fram á lG. eða
17. öld. Stundúm Var kveikt á' furu-
teinumy átiðugrim 1 af viðafkvoðu
(harpix); Einkurn var þetta í Nor-
egi' og Sviþjóð, því-að þar vex nóg
fura. í Danmörku var furari horf-
in. Þar grófu menn upp leifar henn-
ur í mómýrum, bæði rætur og boli,
þurrkuðu og klufu í mjóa teina.
Furuteinarnir brunnu með skærari
loga en lampar þeirra tíma og
þoldu betur súg án þess að
slokkna. Fyrir kom, að menn báru
logandi furuteina (Fyrstykker) í
munni sér viö vinnu. Lengd tein-
anna var hálf til heil alin. Voru
þeir algeng verzlunarvara og eru
j afnvel enn notaðir í barrskógar-
löndurn. í' Danmörku kcstuðu 300
furuteinar 3V2 mark árið 1578.. Á
skóglausum svæðum í Damnörku út
við sjóinn notuöu menn lýsislampa
á 1G. öld. Kveikurinn var venjulega
úr sefi eða fífu eins og hér á landi.
Tólgarkerti voru gerð heima á
haustin eftir sláturtíö. í Sviþjóð
voru gerð þrenns konar tólgar-
kerti: Herralcerti, fógetakerti og
sveinakerti. Kóngakerti voru með
þremur rökum og þremur liósum
(kóngaljós). Vaxkerti úr býflugu-
vaxi þóttu fínni. Þau hafa likiega
borist með kristinni trú til Norð-
urlanda og vcru til viðhafnar við
messugjörð. Þau voru lengi mjög
dýr og ekki á annarra færi en höfð-
ingja og ríkra manna að nota þau
larigt fram eftir öldum. Skara
þurfti vaxkertin lengi vel eins og
tólkarkerti. Var þaö gert með íingr-
unum og síðar meö hníf og loks með
Ijósaskærum. Þannig var lengi með
altarisljósin í kirkjum hér á landi.
Kertasveinar meö kerti í annarri
hendi en ljósaskæri i hinni gegndu
starfi á hátíðum í kirkjum og höll-
um. Mikiö vax lak jafnan niöur og
svæla var af kertunum. Tveir ein-
kertastjakar þóttu lengi góður
ljósfærakostur á heimili.
„Ekki var hægt aö sinna vinnu
í mýrkrinu. Þá var öl drukkið
drjúgum og draugatrú mikil“, seg-
ir Troels Lund í kafla um lifnaðar-
hætti í Danmörku á 16. öld. Bætt-
ur ljósakostur hefir rekið draug-
ana á flótta hér á landi sem ann-
arsstaðar.
Á dögum Grikkja og Rómverja
hefir verið dimmara og draugalegra
í höllum höfðingjanna en í aum-
asta koti á íslandi nú á tímum. í
Róm, Spörtu og Aþenu voru að vísu
til skrautlegir lampar til forna, en
Ijósin ósuðu og svælan var mikil.
Ríkir menn blönduðu ilmolíum í
ljósmetiö. Kerti voru lengi svo dýr,
að furuspænir voru notaöir með
þeim til ljósa. Á síðari hluta 18.
aldar var byrjað að nota gas til
ljósa í Þýzkalandi og á Englandi.
Stræti Lundúnaborgar voru lýst
meö gasi 1814, og Reykjavíkurgöt-
ur 1910. Rafveita var sett á stofn
í Hafnarfirði um 1902; í Reykjavík
1921 og nokkru síðar á Akureyri.
Á undan höfuðstaðnum voru sett-
ar upp vatnsafls rafveitur á nokkr-
um stöðum úti um land og mótor-
rafstöðvar voru settar á stofn á
stríðsárunum 1914—1918. Nú eru
rafmagnsstöðvar í flestum kaup-
stöðum og á mörgum sveitabæj-
um. Þar sem rafmagn vantar enn-
þá, hafa Aladín-lampar tekið við
af gcmlu steinolíulömpunum, svo
nú er bjart í borg og bæ.
Lengi voru ljósfæri ófullkomin
hér á landi. Lýsislampinn mun hafa
verið til frá ómunatíð og voru aðal-
ljósfærið allt frarn um 1870, er
steinolíulampinn leysti hann af
hólmi. Kerti hafa verið1 notuð i
kirkjum og á höfðingi asetrum við
hátíðleg tækifæri. í Stúl'Iungu ér
getio um logabránda og tjörupirina
í sambandi við Sauðafellsför 'og
Flugúrriýrarbrerinu (Sbr. funítéin-
aria. á NoröuHöndurii). Lýsislárrip-
arnir voru týöfáldir og 'vdrri úr
járni eöa kopár. Ljósmetið vát lýsi.
Þótti - séllýsi b'ezt og þvíriæst h'á-
karlalýsi, eri þorskalýsi lakast.
Hr'ossaflot vár oft nötað, og á Vést-
urlandi selsmjólk. Segir Eggert Ól-
afsson að bændur við Breiðafjörð og
á Vestfjörðum hafi hengt kópa-
vambir með selsmjólkinni í upp í
eldhús. Kváöu þeir liana breytast
við það íí.lýsi og höfðu til Ijósmat-
ar. Kveikir voru gerðir úr fffu,
snúnir saman og tvinnaðir. En betra
þótti ljósagarn; einskonar óvand-
að baömullarband, eftir að það fór
að flytjast. Lýsið og kveikurinn
voru í efri lampanum, en undir-
lampinn tók við lýsinu, sem dróst
fram með kveiknum og fór niður.
Lýsislampar geta borið sæmilega
birtu ef lýsið er gott, en ella er
birtan dauf og Ijósreykur mikill.
Var mörg baðstofan sctsvört upp í
rjáf.ri af þessari sífeildu svælu og
loftið oft mjög slæmt. Furða var
ekki bótt steinolíulamparnir bættu
mestu gersemi, er þeir kcmu til
sögunnar. Oft þurfti að 'gera aö
lýsishósinu méð spýtu eða kcpar-
stíl. f Þingeyjarsýsiu tfðkaöist fram
yfir 1870 bósáhald, sem kállaðíst
trunkur. Hann var gerður úr 12—20
cm. langri, sívalri, vel greipagildri
spýtu, oft tálgaöur út með mitti
eins og taflmaöur og stétt sett und-
ir. Hola var gerð ofan í efri enda
hans og siðan borað gat niður í
botn holunnar. í boraða gatið var
stungið spýtu og vafið urn hana
fífu eða íéreftspjötlu holan var
íyllt rrieð tólk 'og svo kveikt á. Log-
aði þetta vel. — Kerti voru oftast
stej7pt í strokk, sem kallað var.
Voru strokkakerti algeng í Rangár-
vallasýslu um 1880, en nyröra
hurfu þau miklu fyrr (segir Jónas
Jónasson í „íslenzkum þjóðhátt-
um“). Kertaformar voru allviða
til. Þeir vorri úr tini eöa pjátri
og man margt fullorðið fólk eftir
þeim. Til voru kertaform ún tré. —
í Búalögum var talið meðal-
mannsverk „að skera 10 geldinga
og raka allar gærurnar og hafa
álnarlángt kerti“. Sýnir það, að
3
lengi hafa tíðkast heimagerð kerti.
Kertin v'oru höfð í kertastikum og
kertaplötum. í eldhúsi, búri og
fjósi var notuð kola (eða panna)
með fleyg aptur úr, sem stungið
var í torfveggina. Úti voru kolurn-
ar bornar í ljósbera, þ. e. eins kon-
ar húslaga kassa. Var kolunni
smeygt inn um rifu á gaflinum við
botninn. Stundum voru kolurnar
bornar til fjóss í mjólkurfötun-
urn. Síðar tíökuðus't steinolíutýrur.
Settur var kcrktappi i glas eða
flösku og pipu með kveik, stungið
niður í gegnum tappann niður í
olíuna. Var þá áhaldið tilbúið. —
Þegar átti að kveikja á kvöldin
varð að fara fram, opna eldinn og
'kyeikja þar. Var eldurinn jafnan
falinn á kvöldin. Eldfæri hafa
verið fátíð. Tinria, eldstál og eld-
sveppur munu hafa verið til á
stöku stað. Eldsveppur sá (Polyp-
orus fomentarius, fýrsveppur)
sem mest var notaður á Norður-
löndum, vex ekki hér á landi.
Hafa menn sennilega notað mosa
og íslenzka sveppi við uppkveikj -
una. — Klukkur voru lengi óvíða
til. VöJculampar geröu hæfilega
langa kvöldvöku, þegar allt lýsið
brann af þeirn fullum. Eftir að
steinolíulampar komu til sögunnar
voru þeir sumstaöar látnir mæla
tímann. Var t. d. litill flatbrenn-
ari látirin endast í tvö kvöld.
Oft hefir birtan verið dauf í
baðstofunum. Voru þess dæmi, aö
þeir, sem mikið þurftu að skrifa,
hengdu glæra glerkúlu, fulla af
vatni, upp hjá lampanum og létu
geislavöndinn úr henni falla á
blöðin. Sumir rituðu við kertaljós.
En nú er bjartara í koti karís en
í konungshöllum til forna.
Ingólfur Daviðsson.