Tíminn - 24.12.1952, Blaðsíða 14
14
Jólablað TÍMANS 1952
i.
Hraust og harSfeng var sú kyn-
slóð, er réð rikjum á Norðurlönd-
um við upphaf íslenzkrar sögu.
Víkingar fóru á langskipum landa
á milli og heimtu til sín herfang
án þess að hlífast við. Snilli hern-
aðar var þó bundin óskráðum
siðalögum. Drengskapur var kjarni
þeirra laga. Rætur að lífsskoðun
víkinga stóðu djúpt í heiðnum
dómi og sá meiður, sem upp af þeim
óx, var víða „lofgróinn laufi sæmd-
ar“. Hugrekki var nauðsynlegt,
en ekki einhlítt. Jafnframt bar að
gæta sóma síns gagnvart sjálfum
sér ,og samferðamönnum. Ekkert
lögmál var æðra. Drengskapur
ber blóma 'sinn, þegar mannúð
býr að baki frábæru harðfengi og
hugrekki og veitt er hjálp í nauð-
um á úrslitastund.
Kári Sölmundarson er að þessu
leyti glæsilegur fulltrúi, þar sem
hann kemur án aðdraganda og
umsvifa á svið íslenzkrar sögu.
Frásögn Njálssögu af Kára hefst
þannig:
„Vikingar kölluðu ok báðu kaup-
menn upp gefast. Þeir sögðu, at
þeir mundi aldrei upp gefast. í
þessu varð þeim litit til hafs. Sjá
þeir skip fara sunnan fyrir nesit
ok váru eigi færri en tíu. Þeir róa
mikinn ok stefna at þangat. Er
þar skjöldr við skjöld. En á því
skipi, er fyrst fór, stóð maðr við
siglu. Sá var í silkitreyju og hafði
gyltan hjálm, en hárit bæði mikit
ok fagurt. Sjá maðr hafði spjót
gullrekit í hendi. Hann spurði:
„Hverir eiga hér leik svá ójafnan?“
Helgi segir til sín ok sagði, at í
móti vóru þeir Grjótgarðr ok Snæ-
kólfr. „En hverir eru stýrimenn?“
sagði hann. Helgi svaraði: „Bárðr
svarti, er lifir, en annarr er látinn,
er Ólafr hét“. „Eruð þit“, segir
hann, „íslenzkir menn?“ „Svá er
víst“, segir Helgi. Hann spurði,
hvers synir þeir væri. Þeir sögðu.
Þá kannaðist hann við ok mælti:
„Nafnfrægir eruð þér feðgar“.
„Hverr ert þú?“ segir Helgi. „Kári
heiti ek, ok em ek Sölmundarson“.
„Hvatan komt þú at?“ segir Helgi.
„Ór, Suðreyjum“. „Þá ert þú vel
at kominn“, segir Helgi,- „ef þú vill
veita oss nokkut“. „Veita slíkt,
sem þér þurfið“, segir Kári — „eða
hvers beiðið þér?“ „Veita þeim at-
lögu“, segir Helgi. Kári sagði, at
svá skyldi vera.“
Eftir þetta verður saga Kára
viðburðarík. Iiann vinnur eitt af-
reksverk af öðru utan landsteina
og innan. Hvarvetna fylgir honurn
gifta. Frægðarljómi leikur um
nafn hans, hvar sem hann fer.
Hann er skapdeildarmaður, aiira
manna vinsæiastur, herðimaður,
mikill fyrir sér, engum manni lík-
ur í hvatleik sínum.
II.
Hrollaugur scnur Rögnvalds
járls á Mæri nam Hornafjörð
áusta.n frá Horni til Kvíár og bjó
fyrst undir Skarðsbrekku í Horna-
íirð^, en síðar á Breioabólsstað; ú
Fellshverfi.
Þórður illugi, son Eyvinds eiki-
króks braut skip sitt á Breiðár-
sandi. Honum gaf Hrollaugur land
milli Jökulsár og Kvíár og bjó
hann undir Felli viö Breiðá. Bær
Þóröar er síðan ýmist nefndur
Fell eða Fjall. Samkvæmt máldaga,
sem talinn er vera frá 1179 átti þá
Rauðalækjarkirkja í Öræfum 160
sauða beit í Fellsland. Tveim öld-
um síðar, þ. e. 1387, er jörðin talin
Hoískirkju. Árið 1709 er P'jall eyði-
jörö. ísleifur Einarsson sýslumaö-
ur lýsti þá jörðinni þannig: „Hef-
ur fyrir 14 árum sézt til túns og
tófta, en er nú allt komið í jökul.“
Skammt austur af Felli var býlið
Breiðá. Ekki er það nefnt í Land-
námu, en kunnugt er um byggð þar
á söguöld. Á síðara hluta söguald-
ar bjó þar Össur Hróaldsson,
frændi Síðu-Halls. • Þegar Þang-
brandur boðaði trú, gisti hann á
Breiöá og tók Össsur primsigning.
Össur kemur og við sögu, þegar
góðgjarnir höfðingjar leituðu um
sættir eftir Njálsbrennu. í Njálu
segir svo:
„Flosi mælti: Þat vil ek yðr kunn-
igt gera, at ek vil gera fyrir orð
Halls, mágs míns, ok annarra
inna beztu manna, at hann geri um
ok inir beztu menn af hvárra
hendi, lögiiga til nefndir. Þykkir
mér Njáll makligr vera, at ek
unna honum þessa. Njáll þakkaði
honum ok þeim öllum ok aðrir
þeir, er hjá vóru, ok kváðu Flosa
vel fara. Flosi mælti: Nú vil ek
nefna mína gerðarmenn. Nefni ek
fyrstan Hall, mág minn, ok Özur
frá Breiðá, Surt Ásbjarnarson ór
Kirkjubæ, Móðólf Ketilsson", —
hann bjó þá á Ásum —, „Hafr ok
Rúnólf ór Dal. Ok mun þat ein-
mælt, at þessir sé bezt til fallnir
af öllum mínum mönnum."
Og er sættir höfðu farið út um
þúfur og deiluaðilar bjuggust til
stórræða, er Hróaldur Össurarson
frá Breiöá talinn meðal höfðingja
í liði Flosa.
Þegar Kári Sölmundarson hafði
lokið suðurgöngu sinni og sigldi
til íslands við átjánda mann, tók
hann land við Ingólfshöfða og
gekk þaðan heim til Svínafells.
Njála lýsir komu hans að Svína-
felli þannig:
„Flosi var í stofu. Hann kenndi
Kára, er hann kom í stofuna, ok
spratt upp í móti honum ok
minntist til hans ok setti hann í
hásæti hjá sér. Flosi bauö Kára at
vera þar um vetrinn. Kári þá þat.
Sættust þeir þá heilum sáttum.
Flosi gifti þá Kára Hildigunni,
bróðurdóttur sína, er Höskuldur
Hvítanessgoði hafði átta. Bjuggu
þau þá fyrst at Breiðá.“
Snemma mun hafa verið reist
kirkja á Breiðá. Samkvæmt mál-
daga, sem talinn er vera frá 1343,
var þar þá Maríukirkja og lágu
undir hana tvö bænhús. Tutt-
ugu árum síðar voru kirkjugrípir,
tvær klukkur og kross, lagðjr til
Stafafellskirkju í Lóni af þáver-
anci Skálholtsbiskupi. Bendir-' það
til þess, að þá hafi veg Breiðár-
kirkju verið tekið að hnigna. Beén-
hús mun þó hafa verið þar fnfm á
17. öld. Ário 1697 er Breiðá byggð
og jörðin metin sex hundruÖi>-en
áíið -effií fer jörðin, ít eyði. Til cr
þingsvitni frá ' mánntálsþin'gi ' er
haldið var á Hofi í Öræfum 1. júní
1702. Þar segir, að jörðin Breiöá
hafi þá verið óbyggð í fjögur ár og
að jörðin sé árlega að eyðast af
vatni, grjóti og yfirgangi jökla og
sé það ætlun manna, að það býli
byggist aldrei framar. Þessi frá-
sögn er staðfest af ísleifi Einars-
syni sýslumanni tíu árum síðar. í
skrá, er hann geroi um eyðijarðir
1712, scgir svo: „Breiðá (Breiðár-
mörk) hefur bær heitið og byggð
fyrir 14 árum, var hálf kóngs-
eign, en hálf bændaeign, öll 6
huntíruð að dýrleika. Hún er nú af
fyrir jökli, vatni og grjóti, sézt þó
til tóíta. Þar hafði verið bænhús
og sá þar til tóftarinnar fyrir fá-
um árum og garðsins i kring. Þar
lá milli dyraveggjanna í bænhúss-
tóftinni stór hella, hálf þriðja al-
in að lengd, en á breidd undir
tvær álnir, víðast vel þverhandar-
þykk, hvítgrá að lit, sem kölluð var
Kárahella og þar liggur á leiði
Kára Sölmundarsonar, hverja
hann hafði sjálfur fyrir sinn dauöa
heim borið til hverrar nú ekki
sézt. Þó kunna menn að sýna, hvar
hún er undir.“
III.
Þær lýsingar, sem hér hefur ver-
ið drepið á, bregða upp mynd af
bústad Kára, þótt saga Breiðár sé
ekki samfelld. Lönd Fjalls og
Breiðár hafa legið saman. Land-
námsmaður setti saman bú á Fjalli.
Þegar tímar liðu, bar höfuðkirkj-
unni, sem stóð þó þingmannaleið
vestar í byggðinni, 160 sauða beit
í land jarðarinnar. Bændur á
Breiðá eru í flokki fremdarmanna
á söguöld. Mannaforráð voru
grunövölluö á liðskosti. Fyrirmenn
þurftu að hafa fjárráð, en nutu
ekki fjárhagslegrar aðstoöar frá
þjóðarheild. Gæði landsins urðu
að leggja þeim fé í hentíur, jarðir
þeirra að fleyta fram miklum bú-
stoíni. Ekki þarf að ætla, að Kári
Sölmundarson hafi setzt að á ör-
reytiskoti, eftir að brennumálin
voru til lykta leidd, hann var kom-
inn heim úr Suðurlöndum og hafði
stofnað til mágsemda við héraðs-
höfðingjann í Svínafelli. Allt bend-
ir þetta ótvírætt til þess, að á
Breiöumörk hafi veriö landkostir
góðir og býlin þar eftirsótt íil á-
búðar.
En Vatnajökull lyftir háum
fannafaldi bak við Skaftafellssýslu.
Ferlegar hamfarir náttúruafla
hafa leikið byggðina grátt. Jökull-
inn ýtir fram háum grjóthrýggj-
um, sem cru s&orrJr sundur hér og
þar af skollitum ám, er ’oyua sér
til og frá og bera möl yfir gróður-
lendi. Þó kastar fyrst tóirunum
þar sem skriðjökull laesir nyajaland
í heljargreipum og mylur undir
sia með reginafli blóm ot bjarkir,
frjómold jarðar og mannvirki.
Slík urðu örlög Breiðár, bústaðar
Kára Sölmundarsonar. Talifi er, að
á dögum Kára hafi brún Ereiða-
merkurjökuls handan við bæinn
Breiðá verið kringum fjórum km.
norðar heldur en varð um síðustu
aldamót. Á Sturlungaöld mun
jökullinn hafa tekið að skríða
fram yfir nytjaland á þessum slóð-
um og þróunin gengið í þá átt
næstu aldir, en þó misjafnlega ört
á ýmsum tímum. í byrjun 18. aldar
var svo kornið um bújörð Kára, að
meginhluti hennar var eyddur
gróðri. Eítir var lítill hólmi, þar
sem bærinn hafði staðið og á hólm-
anum tvö hús að íalii komin.
Breiðamerkurfjall, sem stóö á bak
við bæina á Breiöumörk, varð girt
jökli og einangrað, en lokkaði og
laðaði eftir sem áður með ilmandi
kjarngrös í barmi. Siðar svarf þó
enn fastar að. Á tímabilinu 1350—
1890 skriðu jöklar i Austur-Skafta-
fellssýslu lengra fram en nokkru
sinni áður, síðan land byggöist.
Þót-t vald Vatnajökuls sé mikið,
er því samt markaður bás. Barátta
jökulsins við yl sólar er langæ og
hún harðnar eftir þvi sem hann
færist meira í fang. Síðastliðin
tuttugu ár hefur Breiðamerkur-
jökull verið á sífelldu undánhaldi.
Greipar jökulsins, er hann læsti
um Breiðamerkurfjall, hafa verið
spenntar sundur (sbr. mynd) og
íarginu mun vera létt af bæjar-
stæðunum Fjalli og Breiðá.
En Kárahella er gengin úr ekorð-
um og glötuð. Lantíið, sem breði
hefur fótumtroðið meira en tvær
aldir, ber þess menjar. Enn má þó
finna þar sýnishorn af þeim jarð-
vegi, sem búskapur bændanna á
Breiðumörk var grundvallaður á
(sbr. mynd). Og það ber víð, að
frá rótum jökulsins berist molar
þeirra stofna, sem á fyrri öldum
hafa borið fagrar laufkrónur
haridan viö bústað Kára.
IV.
fslenzk tunga er rökvis. Hún er
andans fcrm í mjúkum myndum,
Á þcssum slóðuvi var bœr Kára Sölmundarsonar. Nú er aðeíns eftir bert
grjótið, en Breiðamerkurfjall hefir á ný losnað úr heigreipum jökuls'
ins, eins og myndin sýnir.