Tíminn - 24.12.1952, Blaðsíða 5

leifur Þorsteinsson, á Stóra-Kroppi, um Jónsmessu-
leytiÖ i sumar, og mun hann hafa veriö nieð því síð-
asta, er hinum aldna frœðaþul entist aldur til að rita.
Verða þó ekki séð ellimörkin á þœtti þessum, sem
vissulega mun geyma minninguna um fornvin hans.
gjarnan eignast smíðisgrip eftir
hann. SamdUst svo með þeim, að
Þorsteinn smíðaði rokk handa konu
Gríms. Þegar rokksmíðinni var lok-
ið, var úr vöndu að ráöa að koma
rokknum heilum og ósködduðum
alla leið að Bessastöðum. Þótt
Kjartan sé þá oröinn aldraður mað-
ur, leggur hann rokkinn á bak sér
og ber hann alla leið frá Hofsstöð-
urn að Bessastöðum, sem mun vera
nálægt 160 km vegalengd. Þótt
Kjartan væri viðförull, hafði hann
aldrei áður heimsótt Grím Thom-
sen. Vildi hann nokkuð á sig leggja
til þess að sjá hið þjóöíræga skáld
á þessu forna höfuðbóji. Koman að
Bessastöðum varð Kjartani líka hin
minnilegasta. Sýndi Grímur hon-
um öil húsakynni þar, sem voru ao
mestu óbreytt frá fyrstu gerð. Ao
síðustu sýndi hann Kjartani stof-
una, þar sem glíman mikla hafði
farið' fram og liann hafði ort um
hið skemmtilega kvæoi „Glimuna
miklu man ég enn.“ Um rokkinn er
' það að segja, að Grimur tók liann
úr umbúðunum og aíhenti konu
sinni. Hún skoðaoi hann vandlega,
en lagði engan dóm á verkið. Þá
sagði Grímur: „Ekki þarf á ao
horfa, þetta er vöiundur, maður-
í inn.“
Varla þykir mér líklegt. að Grím-
ur hafi rennt grun i, ao þetta væri
: gáfaður fræðimaður, sem færði
honurn rokkinn. Reyndi Kjartan
lítið til þess að komast í mjúkinn
hjá lærðum mönnum og var fámáli
við fyrstu kynningu. Ekki leitaði
hann eítir kynningu við Ireidri
menn í Reykj avík, þótt hann kæmi
þar nokkuo oft. Eini vinur Kjart-
! ans í Reykjavik var Jón Borgfirð-
■ ur, og hj á honum dvaldi hann mest
bæði nætur og daga. Jón viðaði að
sér öllum þeim fornu og fágætu
bókum, sem hann mátti og víöa
voru til hér á landi í þá daga.
Reyndist Kj artan honum hin mesta
hjálparhella í þeim efnum og færði
honurn fjölda af ýmsum merkileg-
um fornritum. Klemens, sonur Jóns
Borgfirð'ings og fyiTverandi ráð-
herra, hafði mætur á Kjartani bæði
sakir gáfna hans og hins vegar fyrir
það, hversu oft hann kom færandi
hendi af fágætum bókum.
Þá má og geta þess, aö í hand-
j ritasafni Landsbókasafns (Lbs.
! 1429, 8 vo) eru almanök frá ýmsum
árum fyrir og eftir miðja 19. öld
skrjfuð af Kjartani. í sama númeri
| er Bændatai á ýmsum bæjum í
Hálsasveit og Reykholtsdal frá of-
i anverðri 17. öld og fram á 19. öld.
j í Landsbókasafni eru og allmörg
handrit, er Kjartan hefir átt, og
| voru flest þeirra keypt af honum
! árið 1895. Eru það mest sögubækur
1 og rírnur, skrifaðar á 18. og 19. öld.
; Náfrændur Kjartans voru þeir
i Jón Þorleifsson á Snældubeins-
stöðum og Gunnar Jónsson, faðir
i Erlendar smiðs á Sturlu-Reykjum.
I Þeir voru allir systrasynir. Öllum
þeim bændum var eitt og annað
| til lista lagt. Jón var skáldmæltur
| vel, og verður hér aðeins tilfærð
ein vísa eftir hann því til sönnun-
ar. Er hún um kirkjuferð fólks að
Lundi í Lundarreykjadal.
Að Lundi riður flokkur fríður,
farin hlíðin er á snið.
í kirkju bíður klerkur þýður,
kennir prjðilegan sið.
Gunnar var þjóðhagasmiður og
Kjartan fræðimaður og lesari svo
góður, að af bar. En eitt var sam-
eiginlegt með þeim írændum: þeir
voru svo hreinlátir bæði með sjálfa
sig cg allt, sem þeir höfðu undir
höndum, að til þeirra var vitnaö í
þeim efnum.
Kjartan var nær því alla ævi til
heimilis í Hálsasveit. Þekkti ég
hann. því vel írá barnúómi, en bezt
jukust kynni okkar veturinn 1878.
Þá vetrarvertíð vorum við gegn-
ingamenn á Húsafelli. Hirti Kjart-
an þá kýrnar, fimm að töiu, og tíu
hross, en ég annaðist sauðféð, sem
þá var um þrjú hundruð, Á kvöldin,
þegar gegningum var lokið, gafst
mér tækifæri til að spyrja Kjartan
og fá fræðslu um ýmsa hluti, og
var þá aldrei komiö að tómum kof-
unum. Þá var enn til á Húsafelli
mikið safn af fornum bréfum og
skjölum um ýmis efni eftir forfeð-
ur mína. Þar var að finna margar
og breytilegar rithandir, máðar og
ólæsilegar, og hafði ég þeirra lítil
not. En Kjartan var jafnan fluglæs
á þessi gömlu skjöl, sem myndu nú
taiin mikils virði. M. a. voru þar
bréf, sem farið höfðu milli Finns
biskups Jónssonar í Skálholti og
séra Snorra Björnssonar á Húsa-
felli. Stóou þau slcrif í sambandi
við skriðuföll á tún og engjar á
Húsafelli. Vegna gáleysis um verð-
mæti þessara. bréfa, fóru þau öll
forgörtlum.
Eftir samveru okkar Kjartans á
HúsafelJi, lrafði ég miklar mætur á
honum. Og hlýj ar minningar geymi
ég um.hann, þótt Jierfinn sé fyrir
meira en hálfri öld af sjónarsviöi
hér.
Frá 1883 til 1897 bjó ég á Uppsöl-
um í Hálsasveit. Öll þau ár var
Kjartan iiúsmaöur á Búrfelli og
því nágranni minn. Varð Kjartani
nokkuð tíðförult að Uppsölum á
þeim árum. Skemmti hann mér þá
marga vetrarvökuna og þótti jafn-
ari góður gestur. Þá var Sigríður,
dóttir Kjartans, vinnukona í Gilj-
um hjá Gísla Eggertssyni, sem áður
bjó á Stóra-Kroppi, og Valgerði
Þorsteinsdóttur, konu hans. Vinnu-
konur höxðu þá 25 krónur í árs-
kaup, og saínað'ist þeim fáum fé á
þeim árum. Þótt aldur færðist yfir
Kjartan, gat hann því engrar
hjálpar vænt frá þessari dóttur
sinni. Sigríour var gáfuð, eins og
foreldrar hennar, en þaö gaf lxenni
elcki fé í aöra hönd. Kjartan var nú
orðinn aldraður og með öllu fé-
vana. Þar við bættist að Sigriður,
dóttir hans, sem hann unni mikið,
andaðist snögglega þar í Giljum,
er hún var við ærmjaltir í kvíum.
Hafði hún litlii áður verið skorin
upp við sullaveiki og taldi sig al-
bata. Kjartan fylgdi dóttur sinni
til grafar, en hún var jöi'ðuð í
Stóra-Ási. Engan átti hann reið-
hestinn. En úr því gat ég bætt og
lánaði lionum hest og fylgdi lion-
um að og frá jarðarförinni.
Yngri dóttir Kjartans, Ragnheið-
ur, fór til Ameríku með fósturfor-
eldrum sínum. Hún þótti glæsileg
stúlka, og var það Kjartani gleði-
efixi, er hann frétti um menntun
liennar og menningu þar vestra. En
svo slokknuðu öll þau gleðiljós, því
að hún andaðist nokkru síðar en
Sigríður. En aldrei sá ég þó Kjart-
an hryggan eða reiðan, þótt margt
blési á móti.
En ýmis tiis-vör hans gátu verið
nöpur.
’ Þegar Kjartan var lxúsmaður á
Búrfelli, bjó þar Jón Gíslason, al-
bróðir Gísla í Stóra-Botni. Var
hann nafnkenndur greindarmaður.
Kona Jóns var Ástríður Halldórs-
dóttir frá Skáneyjarkoti. Jón var
kátur og fyndinn, og- skopuðust
þeir stundum lxvor að öðpum, Jón
og Kjartaix, og mátti þar ekki á
milli sjá, lxvor betur hafði. Jón var
refaskytta og óveixjufengsæll í
þeim efnum. Séra Magnús Andrés-
son á Gilsbalcka var á þessum ár-
unx lxreppsneíndaroddviti Hvitsið-
inga. Lét hann sér annt um refa-
veiðar og samdi urn það við Jón á
Búrfelli aö vera reiðubúinn að
konxa tafarlaust, þegar hann fengi
frá sér boð um að koma á nýfundið
grexxi. Jón var jafnan við öllu bú-
iixn og var skjótur í lxreyfingum,
þegar haixix lagði upp í slíkar veiði-
ferðir. Á þeim árum var Kjartaix
gangandi bæði sumar og vetur,
hvort sem hann fór langt eð'a
skammt. Eitt sinn vildi ég úr þessu
bæta og láixaði honum unga hryssu,
bleika að lit. Eftir þvi, senx um var
sarnið, skilaði Kjartan þeirri bleiku
á tilsettum tíma, og var þá elcki að
sjá, að neitt hefði verið viö Jxenixi
snert, svo trúlega fór Kjartan með
allt, senx Jxaixix hafði undir hönd-
unx. Þegar Kjartan hafði skilað
hryssunni, fór hann að telja fram
galla hemxar og hafði ýmislegt út
á haixa að setja. Ég fór þá að rnæla
henni bót og sagði, aö bæöi væri
Jxúix sporviljug og bæri sig vel. „Já,
nógu ber hún hausinn hátt,“ segir
Kjartan, „rétt eins og Jón á Búr-
felli, þegar hann er nýtaúiixn að fá
taréf frá séra Magnúsi á Gilsbakka
upp á þáð að konia strax á greni.“
Eitt sinn spurði ég Kjartan, hvort
Búrfellshjón nxyndu láta son sinn,
sem konxinn var undir tvítugt, róa
um veturinn. „Það veit ég ekki,“
svarar Kjartan. „En ef hann fer,
verður móðir hans að fara nxeð
honunx, því að ekki getur hann
klætt sig lxjálparlaust.“
Einu sinni var Kjartan að lýsa
ungum bónda og hafði ýmislegt út
á hann að setja og m. a. hvað Jxann
væri lxeinxskur. Segir þá einn, sem
á hlýddi, að hann væri þó góöur í
skrift og reikningi. „Veiztu, hver
hefir kennt lionum það?“ segir
Kjartan. „Enginn nema andskot-
ans ágirndin.“
Þórhalli Bjarnarsyni, síðar bisk-
up, var fyrst veitt Reykholt, er
hann lconx af háskólanum í Kaup-
mannahöfn. Þegar hann messaði í
fyrsta sinni í Stóra-Ási, var margt
fólk við kirkju. Eftir messu fer
Kjartan ofan Hvítársíðu og kemur
að Hvammi. Þar bjó þá Eyjólfur
skáld Jóhannesson, vinur Kjartans.
Þegar Eyjólfur vissi, að Kjartan var
nýbúinn að hlýða messu hjá séra
Þórhalli, fór hann að spyrja Kjart-
an úr ræðunni. Kjartan var seinn
til svars og vildi fátt um ræðuixa
tala. Eyjólfur spyr þá Kjartan, hví
hann sé svo fámáll um þetta efni,
líklega hafi það þó verið guðsorð,
sem presturinn flutti. „Nei, guðs-
orð var þaö nú aldeilis eklci,“ svar-
ar Kjartan. „Hvað var það þá?“
spyr Eyjólfur. Kjartan svarar: —
„Þetta var eitthvert sambland af
siöafræöi og heimsádeilu.“ Þetta
svar varö lxljóðbært og komst síðar
til eyrna séra Þórhalls, eftir að
hann var orðinn biskup, og birti
hann það í Kirkjublaðinu.
Eftir að Kjartan hætti búskap,
var hann nokkur sumur kaupa-
maður á Gestsstöðum í Norðurár-
dal. Þar bjó þá aldraður bóndi, Páll
að nafni. Hann átti tvö uppkomin
börn, sem lxjá honum voru. Þau
hétu Jóhannes og Guðlaug. Jó-
hannes var grannvitur í meira lagi,
en Guðlaug stórskorin og ókven-
leg. í Fornahvammi var þá bóndi,
Einar að nafni. Hann var lengi for-
söngvari í Hvammskirkju, og þótti
hann söngmaður ágætur. Einar
átti eina dóttur, Petrínu að nafni.
Var hún orðlögð fyrir mælsku og
örlyndi. I þann tímá bjó í Sveina
tungu Eyjólfur skáld Jóhannesson,
síðar bóndi í Hvammi í Hvítársíðu
og áður er minnzt á. Hann var
hrókur alls fagnað'ar og jók mjög
fjör og líf í nágrenni sínu. Lét hann
og oft fjúka í kviðlingum unx
granna sína. Þegar Kjartan var á
Gestsstöðum, þurfti hann oft að
finna Eyjólf, og bar þeim þá margt
á gónxa, sem Eyjólfi varð stundum
að yrkisefni. M. a. barst í tal, að
Einar söngmaður í Fornalxvammi
hef'ði ráðlagt Páli á Gestsstöðum
að koma Jóhannesi syni sínum á
nxenntabraut. Þá orti Eyjóli'ur þess-
ar stökur:
Eitt sinn íinnur Einar Pál
og þá svinnur talað getur:
Námsgefinn nxeð setta sál
sonur þinn er ílestunx betur.
Góðar næra gáfur hans
gagnlegt væri á æskudögum,
líf svo færa mætti manns
mennt og æru þjóöfélögum.
Til útlanda þarftu þá
þegni að vanda reisu snara,
brinxs um grandaekru á
alckersbanda svaöilfara.
Fremd og rínar-fögur ljós
fara að skína lxér í dalnum,
þá Petrínu, dýru drós
dóttur rnína, gef ég halnum.
Um Guðlaugu Pálsdóttur orti Eyj -
ólfur þessa vísu:
Guðlaug heitir mærin mild,
mesta sveitarprýði,
allri fleytir álitssnilld,
yndi veitir lýði.
Kjartan undi sér vel á Gestsstöð-
um í nágrenni við Eyjólf. Báðir
voru þeir gáfumenn, en nokkuð
skopgjarnir. Kjartan var dómharð-
ari og lét jafnan fylgjast að lof og
last. Þegar Kjartan var spurður um
Guðlaugu á Gestsstöðum, svaraði
hann: „Hvergi er Guölaug fríð. Og
svo munnstór er hún, aö þar á hún
engan sinn líka, því að standi mað-
ur fyrir aftan hana, má sjá þaðan
í bæði munnvik hennar. Hún er og
lystug vel og gengur rösklega að
mat sínum, sérstaklega að skyri.
Það borðar hún nxeð geysistórri
birkisleif og stingur lxenni upp í sig
með öllu, sem getur á henni tollað.
En af því aö hún hefir ekki víðara
kok en annað fólk, verður hún að
renna því niður í þrennu lagi.“
Þessi ^mannlýsing Kjartans, þótt
öfgafull sýnist, er fullkomlega í
anda ýmissa nútíma skálda, sem
þiggja bæði laun og lof.
Ekki stóð fríðleiksskortur Guð-
laugar henni fyrir kosti, því að hún
giftist norðlenzkum manni, er
Kristófer hét. Þau fóru til Ameríku.
Kjartan var aldrei talinn mikill
garpur við stritvinnu fór að engu
óðslega. Oft var hann að vorlagi við
kolagerð í Húsafeljsskógi fyrir
ýmsa. Kaus hann þá jafnan stað,
þar sem skjól var af öllum áttum,
svo að hann gæti tekiö sér væran
dúr á daginn. Vel kunni Kjartan að
viðarkolagerð og gekk þriflega að