Tíminn - 24.12.1952, Blaðsíða 19

Jólablað TIMANS 1952
19
Eftir Þorlák Marteinsson
Máttug er tungan. Jafnvel ein-
stök orð berá með sér birtu og un-
að, önnur hið gagnstæð?.,- kulda,
geig og 'daþurléika'. Svó eru orðin
útilegumaður, skógarmaður. Með
leifturhraða fara 'rá um hugann
minningarnar um þá menn, sem
brutu lög og reglur, urðu sekir viö
sitt samtíðarfö.k — óalandi, óferj-
andi — en til þess að forðast ;:efs-
ingu flýðu í hraun eða skóaa í út-
kjálka, eyðieyjar eða ókleif fjöll,
jafnvel upp til reginjökla, til að
bjarga fjöri sinu og frelsi, en glöt-
uðu alltaf meira og meir því, er peir
hugðu helzt að verja.
Við minnumst bá einkum Grett-
is eða Gísla Súrssonar, frá íorn-
eskjunni, en ef nær er horft,
Fjalla-Eyvindar og Höllu konu
hans.
Margt hefir verið talað og all-
margt skráð, um þessar einkenni-
legu ævintýra persónur, en gallinn
er bara sá, hve heimildum þessum
ber illa saman.
En ég hygg, að fiestir séu sam-
mála um það, að á einum stað sé
ekki að finna neitt, sem réttara sé,
né áreiðanlegra en það, sem Gísli
Konráðsson hefir um þetta efni
skráð og finna er í Sagnaþáttum
hans. En þar er þetta nokkuð á víð
og dreif. Því hefi ég, og þó einkum
mér til gamans, dregið- þetta sam-
an í eina heild. Er því það, sem
hér fer á eftir einskonar endursögn
úr ritum Gísla, en þó með oíur-
litlum innskotum og viðaukum, og
þá einna helzf niðurlagsorðin.
Taliö er að Fjalla-Eyvindur sé
fæddur 1714. Eigi mun kunnugt
hvar hann liefir fæðzt, en Gísli
Konráðsson telur ,að hann hafi al-
izt upp á Læk í Hraungerðishreppi
í Flóa, en samkvæmt Þjóðsögum
Jóns Árnasonar á það að hafa verið
í Hlíð í Hrunamannahreppi. Þarf
ekki að vera hér um neina missögn
að ræða, því veriö gæti, að hann
hefði alizt upp, að nokkru, á báö-
um þessum bæjum. En foreldrum
sínum, Jóni og Margréti, hefir
hann fylgt í æsku.
Snemma ber á því, að Eyvindur
þykir blendinn, og þó einna helzt
þjófgefinn. Þegar hann kemst á
þroskaaldur flyzt hann að Traðar-
holti við Stokkseyri, og fæst þar
eitthvað við búskap, sem fyrirvinna
bús, eða þá fyrir sjáifan sig. Ger-
ast þá svo mikil brögð að óráð-
vendni hans, að sveitungar hans
og nágrannar þykjast ekki geta við
það unað og hafa ráðagerð um það
að draga hann fyrir lög og dóm. En
áður en að úr því varö, tekur Ey-
vindur að selja eigur sínar, eða
nokkuð af þeim, og koma þeim í
peninga. Svo er bað dag einn vorið
1745, þegar snjór er leystur af fjöll-
um, að Eyvindúr hverfur á braut,
með leynd, og vissu menn ógerla
hvert hann fór. Þó bárust einhverj-
ar fréttir af honum, sem bentu til
þess, að hann hefði horíið' noröur á
fjöll.
Leið svo þetta sumar og hinn
næsti vetur, að ekkert spurðist til
hans í heimasveit hans, höfðu Ár-
nesingar illan bifur á þessu stroki
Eyvindar og hugðu helzt, að hann
lægi á fjöllum uppi og stæli þar
fé. Þegar þannig er liðið ár frá því,
er hann hvarf, svo að ekkert frétt-
ist til hans í átthögunum, er eftir
hor.um lýst á Alþíngi, af svslu-
manni Árnesinga, s?m slrbku-
manhi, meö míög steríum ’íkum
grunuðum um þjífnað. Ett.r þeirri
lýs'nju helir Eyvlndur verið hár og
granrur, bó'ugrafinn í andliti, r.eð
Ijóst og IiðaS hár.
Er. það, sem nrest er ku'inugt ura
Eyvind. ?*tir þetta strok ur lieima-
sveit, er það, að hans verður vart \
norðves.urhlu.a landsms, Þar
slar.grur hanh á miU byggða, og
tekur sér lofcs aðse'ur i Giunni-
vikursókn í Norður-Ísaíjarðarsýslu.
Þegar Eyvincur Þ.ver u • að hein-
an hefir hann með sír briá hesta,
sem hann átti, og fyrst cegar get-
ið er um þennan ókunna ferðalang,
þar vestra, þá fyigir oað. sögunni
að hann hafi 3 hesta í eftirdragi.
Þetta bendir til, að þá hafi hann
ekki veríð búinn að liggja úti uin
vetur, því hefði svo verið, myndi
hann tæplega hafa haldið hestun-
um við’sig.
Þarna, í Grunnavíkursókn, or
ekkja, Halla Jónsdóttir, og átti hún
eitt barn. Brátt fella þau llugi
saman, ekkjan og Eyvindur, og
hefja búskap á smájörð, sem heitir
Hrafnsíjarðareyri. Kotið vár njög
niðurnítt, og hafði jafnvel eitthvað
verið í eyði. Tók Eyvindur fljótt
til að hressa þar við og laga, og
gjörði það snyrtilega og af hag-
leik. Var þetta kirkjujörð frá Stað
í Grunnavík. Prestinum, lands-
drottni Eyvindar, féll vel við þenn-
an nýja innflytjanda í sveitina og
mat mikils við hann natni þá, er
hann sýndi í því að hlynna að kot-
inu. Og þessi prestur var það, sem
gaf þau Höllu og Eyvind saman í
hjónaband. Mun presti, að minnsta
kosti þá, hafa verið hulið, hver
ljóður var á ráði Eyvindar og þó að
Eyvindur þarna í sveit dyldi ekki
sitt rétta nafn, þá laug hann til um
það, hvaðan hann væri kominn.
Mun því prestur algerlega hafa
gengið þess dulinn, að þessi Eyvind-
ur væri sá hinn sami, sem sýslu-
maður Árnesinga hafði lýst eftir á
Alþingi.
Ekki er hægt að vita það með
vissu, hve lengi þau Eyvindur og
Halla bjuggu á Hrafnsfjarðareyri,
en líklegt má telja, að það hafi þó
verið C—7 ár. Svo mikiö er víst, ao
þar eignuðust þau 3 börn, tvær
stúlkur, Ólöfu og Guðrúnu, og pilt,
sem Gisli hét.
Jafnvel þó svo kunni aö hafa
verið, að Eyvindur hafi hugsað sér,
i fyrstu, að byrja þarna nýtt og
betra líf, þá er hitt víst, að brátt
tók að sækja í sama ólánið fyrir
honum. Þarna í sveitinni fóru að
verða ýms hvörf, og þó einkum
kinda, sem hann var talinn vaidur
að. Gjörðist einn nágranni hans
svo djarfur — Þorvalúur á Kvíum
— að úrótta því aö honum, að hann
hefði stolið frá sér grákollóttum
sauð. En Eyvindur var lundhæg-
ur og svaraði þessu litlu, en mun
þó af því, og að vísu ýmsu öðru,
hafa skilið, að a'ðstaða lians var
orðin hæpin þarna á Hrafnsfjarð-
areyri, enda var bað svo, aö Grunn-
víkingar voru farnir að ráðgera aö
grípa hann höndum og flytja til
sýslumanns.
Þegar svona var komið, flaug
Eyvindi í hug að bregð'a á sitt
fyrra ráð, að leggjast út. Enda er
líká sagt, að Halla væri þess fýs-
•ar.dl, vár .hún lífca í engu „grand-
vcr !, segir Gísli Konráðsson. Hún
haíci' iíkleru í slnu ekkjustandi
tekið samc.il við lahdshornaflakk-
c.ra cg þiof. Hafði grunur leikið á
uai bað, a'5 þau helðu fyrirkomið
piltL, er dauður fannst í Hrafns-
firði. Sagan sannar ekkert, en
s' nlr bc.j eitt, að Halla hefir leg-
3 uu.dir ócrði, þegar kynni hennar
tm: “”vindar, heijast.
>! er að orðiengja um það, að
-• Hn'a og Eyvindur láta ekki
si'ja viö ráó'agerðina eina með út-
legðina. Þ.au búa ferð sína snemma
cags og leggja af stað áður en börn-
in komast á fætur. Sagt er, að
Eyvindur skildi við þau með nokkr-
um trega og vildi signa þau. Halla
stóð ferðbúin og var óstillt, vildi
komast lelðar sinnar sem fyrst og
kallaði sníöugt til Eyvindar, því
hann teíði sig við slíkan hégóma,
taldi nær og sér skapfeldara, aö
leggja eld í lireysið, svo að enginn
‘nyti. Talið er, að Óliver, sonur
Höliu frá fyrra hjónabandi, hafi frá
þessu sagt, enda er það sennilegt,
þar sem hann hefir verið elztur
barnanna og því gert sér ljósasta
grein fyrir bví er fram fór.
Hjónin áttu þrjú hross og fóru
með bau, riðu sínu hvort, en höfðu
á því þriðja búslóð.
Þegar vitnaðist, aö hjónin væru
strokin, hirtu sveitungarnir börnin,
fjögur að tölu, og sáu um uppeldi
þeirra.
Eyvindur hafði trúað einhverjum
málkunningja sínum fyrir því, að
hann ætlaöi að leggj ast út, og helzt
aö' stefna í Ódáðahraun, því þar
myndi gott að vera sekurn mönn-
um. Hversu gott sem það kann að
vera útlögum að búa um sig þar,
þá er hitt víst, að þangað fór hann
ekki. Það voru Hveravellir, sem
urðu fyrir valinu og þar var þeirra
fyrsti sameiginlegur dvalarstaður í
óbyggð. Sá staður hafði lika kosti,
ákjósanlega fyrir svona fólk, fyrst
og fremst jarðhitann og svo skjól-
ið og skútana i hrauninu til að
dyljast í. En svo að hinu leytinu
annmarki hversu staðurinn er ná-
lægur leiðinni um Kjöl.
Ekki verður það' með vissu vitað,
livaða ár þetta var, sem þau Halla
og Eyvindur strjúka frá Hrafns-
fjarðareyri til Hveravalla, en senni-
legt bó aö það hafi verið 1754 eða
1755. En skamma stund auðnaðist
þeim aö’ búa að þægindunum á
Hveravöllum, sennilega þrjú miss-
iri, eða svo. Grasafólk, sem liggur
við tjald í Þjófadöium, verður
þeirra vart, en dalir þessir eru í
vesturátt frá Hveravöllum, við
austurröð Langjökuls, og ekki
langt frá.
Einn úr hópi grasafólksins var
senclur noröur yfir fjöll, til þess að
segja hvers það hafði orðið á-
skynja. Var skcrin upp herör um
Skagafjörð og Húnaþing og hald-
ið til Hveravalla. En liðið greip í
tómt. Hjónin voru flúin og fundu
þeir nörðanmenn bar ekki annað
fémætt en slitur úr gamalli guðs-
orðabók, það var allur árangur
fararinnar.
Svo hefir slóð þeirra Eyvindar og
Höllu verið rakin, að frá Hveravöll-
um hafi þau flúið norðvestur til
Arnarvatnsheiðar, en síðan fært sig
nær byggð í Borgarfirði. En þetta
fólk lét sig a.krei án vitnisburöar,
enda urðu Borgfirðingar þess brátt
varir, að fénaður hvarf. Var það
heldur engin furða, því vitað er, að
nú var það ekki einasta þau Halla
og Eyvindur, sem höfðust við á
afréttum Borgfirðinga, því komnir
vóru til viðbótar tveir menn i fé-
lagsskap við þau, Arnes Pálsson
útileguþjófur, ættaður af Kjalar-
nesi, og stráktuddi af Vestfjörðum,
Abraham að nafni.
í þennan mund bjó að Húsafelli
Snorri prestur Björnsson, hinn
sterki. Hann þóttist vita með vissu,
að kauðar þessir hefðu stolið frá
sér kvígu og nokkrum geldingum,
og þótti að vonum illt við slíkt að
búa, safnaði samt ekki liði, en lét
duga að fara bara í eigin persónu
og freista að ná fundi þessara
kumpána, og heppnaðist það. Þeir
höfðu þá aðsetur, sem heitir Þjófa-
krókur og hitti prestur þá þar, og
talaði til þeirra, allstrítt og alvar-
lega. Kvaðst þó ekki ætla að sak-
ast svo mjög um orðna hluti, en
ráðlagði þeim að hypja sig á braut,
sem snarast, ella myndu þeir fá á
hörðu að kenna. — Fáa fýsti að
bekkjast við Snorra prest vegna
hans andlegu og líkamlegu yfir-
burða. Fór þeim félögum og svo,
þeir kusu að taka aðvaranir hans
til greina og færðu bústað sinn
norður á Arnarvatnsheiði að
veiðivötnunum þar. Sagt er, að
þegar Snorri prestur stökkti þessu
hyski burtu úr Þjófakrók, hafi þau
Halla og Eyvindur átt einn dreng,
ungan.
En ljóst var þessu fólki, að ekk-
ert friðland ætti það á Arnarvatns-
heiði, svo sökótt sem það átti sunn-
an hennar og norðan. Var því til-
rætt um það' hvert halda skyldi.Ey-
vindur vildi til Hveravalla, en Arnes
aftók það með öllu, benti á hversu
fljótt þau hefðu orðið að hröklast
það'an og varð það svo að hann réði
í það sinn. Hélt mannhópur þessi
austur heiðar, sanda og öræfi,
sunnan Langjölkuls, þvert yfir
Kjalveg og undir Hofsjökul, en
settist að sunnan hans, vestarlega.
Þar varð fyrir þeim hóll eða mold-
arbarð, með' þykkum jarðvegi, grófu
þeir sig þar undir og bjuggu um sig
í jarðhúsi, en þennan bústaö bættu
þeir vorið eftir. Ýmsra skoðun er,
að bústaður þessi hafi verið í ná-
munda við Kerlingarfjöll, eða þá í
Nauthaganum, því svona landslag
sé tæpast að finna nema þar.
Það eru komnar haustnætur þeg-
ar þeir félagar nema þarna land.
Búslóðin er lítil, svo er og með
vetrarföngin, ekki annað en það,
sem þeir gátu flutt með sér á
tveimur hestum, ætt og óætt. Vit-
anlega hafa þeir látið greipar sópa
um nálæg afréttarlönd og hirt þar
allt afréttarfé, þá má líka nærri
geta, að hestana hafa þeir drepiö
og etið, en þetta hrökk skammt.
Það er líka sagt, að þennan vetur,
sem í hönd fór, hafi þeir gerst svo
djarfir og áræðnir, að þeir hafi
hlaupið í byggð til fanga, þó við
langræði væri að etja, en liðið var
líka hraust, þar sem voru þrír
efldir karlmenn.
En nú er röðin komin að Árnes-
ingum. Illar fjárheimtuf og reynd-