Morgunblaðið - 01.05.1966, Blaðsíða 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 1. maí 1966
DÚFNAVEIZLAN
Höfundur: Halldór Laxness
Leikstjóri: Helgi Skúlason
Leikmyndir: Steinþór Sigurðsson
Tóniist: Leifur Þórarinsson
Guðrún Ásmundsdóttir (Anda) og Borgar Garðarsson (Rögn-
valdur Reykili).
STYRKUR Dúfnaveizlunnar,
hins nýja leikrits Halldórs Lax-
ness, sem frumsýnt var hjá Leik-
félagi Reykjavíkur síðast liðinn
föstudag, er sá mestur, að fyrsti
og síðasti þáttur eru í senn sann-
ferðugir og skemmtilega skrifað-
ir, svo maður þekkir þar víða
handbragð Nóbelsskáldsins, eins
og það getur verið með eftir-
minnilegustum hætti. Fyrsti og
síðasti þátturinn mynda góðan
ramma utan um verkið og varna
því að það losni úr böndunum.
f>eir eru óvenjuskemmtilegir og
iþar nýtur sín vel fyndni höfund-
Pressari-nn er höfuðpersóna
verksins og stendur það raunar
og fellur með því, hvernig til
hefur tekizt um gerð hans.
Mundi ég óhikað segja að hann
væri góð viðbót við annars fjöl-
breytt persónumyndasafn Lax-
ness, og gæfi ýmsum öðrum þjóð-
frægum manngerðum hans lítið
eftir. Þetta hlutverk er einkar
vel skrifað og verður ógleyman-
legt í meðförum Þorsteins Ö.
Stephensens, sem gefur þessum
viðfelldna og einfalda lífsfílosóf
hlýjan og manneskjulegan eðli-
leik.
Konu hans leikur Anna Guð-
mundsdóttir og gerir hlutverki
sínu mjög góð skil, enda er efni-
viður í kerlingu frá hendi höf-
undarins. Beztu kaflar verksins
eru að mínum dómi samtöl
þeirra hjóna, sem mörg hver eru
eftirminnileg og skemmtilegt
leikhús, en engar skrípakúnst-
ir. Anna Guðmundsdóttir sýnir
enn einu sinni að hún er sér-
fræðingur í mæðulegri góð-
mennsku guðhræddra kvenna á
vissum aldri.
Kímnin í þessum tveimur fyrr-
nefndum þáttum er eðlileg og
sjaldan langsótt, og fellur vel að
sálarlífi og umhverfi persón-
anna tveggja, sem fyrr er getið.
Þessir tveir þættir gera það
raunar að verkum að hægt er
að kalla Dúfnaveizluna skemmt-
unarleik í gamalli merkingu,
eins og skáldið gerir, þ.e.: leik-
ur til að skemmta fólki. Hér er
ekki um að ræða neinn af-
skræmdan gleðileik í venju-
legum skilningi, enda eru kafl-
ar í miðhluta leikritsins. þriðja
og þó einkum fjórða þætti, í senn
dauft og staðnað drama — og
ekki getur kómedía átt við þá.
En af Dúfnaveizlunni má fá all-
góða skemmtun, og yirðist mér
það eitt af því sem fyrir höf-
undi vakir. Stundum fer
„skemmtunin“ þó út í öfgar, t.d.
þegar Rögnvaldur Reykill eyðir
sjálfum sér — og er öll sú se'na
vægast sagt misheppnuð.
Aðalvankantar leikritsins eru,
eins og fyrr getur, deyfðin eða
kyrrstaðan í dramanu 1 þriðja
og þó einkum fjórða þætti, sem
gerist í Grand hótel. En með
sjálfri dúfnaveizlunni má segja
að Eyjólfur hressist, enda er
veizlan, þótt stutt sé, harla
fyndin og allnöpur ádeila á ýmis-
legt i nútímanum. Hún er kær-
komið ris í leiknum og sýnir í
senn örugga leikstjórn og kunn-
áttu höfundar.
Aftur á móti er „giftingin“
misheppnuð og hefði mátt gera
kröfur til að leikararnir útfærðu
þá senu með meiri stílfestu, en
það hefði kannski engu bjargað.
Annars leikur Guðrún Ásmunds-
dóttir stúlkuna Öndu af nær-
gætni, og túlkun Borgars Garð-
arssonar á Rögnvaldi Reykli, eða
RR, er oft góð, en leikur hans
er þó með köflum of mikið
„teater" fyrir minn smekk, þ.e.
hann ofleikur persónuna og mað-
ur gleymir því of sjaldan að
hann er á sviðinu, enda ekki
heiglum hent að koma þessum
róbót til skila með viðunandi
árangri. Hér á höfundur sök,
því hann hefur ekki lagt nóga
rækt við hlutverkið. Langar óg
glórulausar bollaleggingar RR
eru harla þreytandi og margt
óeðlilegt í orðum hans og at-
höfnum, enda kannski ekki und-
arlegt, þar sem hér er á ferðinni
spjátrungur og gervimaður — og
hann ekki af betra taginu. Hann
er aðalandstæða gömlu hjón-
anna, sem halda vörð um fornar
dxggðir af góðmennsku og ást-
ríki, en RR virðist ekki hafa
áhuga á öðru en milljónum, hug-
arórum og dellu í einhverri
mynd — og viðhorfin í samræmi
við manngerðina: aðalatvinna
hans er t.d. framleiðsla á músa-
fóðri. Það með öðru álíka er hans
„húmanismi". Og svo vill hann
auðvitað einnig finna upp aðferð
til að koma fólki til tunglsins!
Munurinn á mönnum og öpum
er ekki umtalsverður í hans aug-
um. En hvað sem þessu líður:
hann táknar eitthvað nýtt og
ómerkilegt í okkar tíma (og þar
er áreiðanlega af nógu að taka)
— en það virðist allt fara í súg-
inn undir lokin. Er uppörvandi
að höfundur skuli ekki gera ráð
fyrir að allt muni að lokum fara
til fjandans. Hann er sém sagt
ekki svartsýnni en efni standa
til.
Þá er Gvendó harla tvísýn per-
sóna, og kannski sá þáttur leiks-
ins sem menn eiga erfiðast með
að átta sig á. Hann er ýmist lög-
fræðingur í einkennisbúningi eða
barónessa í kjól, og að því er
virðist allt þar á milli. Þarna
breytist skemmtunarleikurinn í
farsa, strax í öðrum þætti
verða takmörkin óglögg. Þekkt-
um mönnum i þjóðlífi okkar
bregður fyrir í persónunni eins
og leiftri: þeim sem selja eða
seldu hús, þeim sem starfa eða
störfuðu á vegum Rauða kross-
ins o.s.frv. Ég spurði skáldið
hvernig á því stæði, að Gvendó
kemur í kjól inn á sviðið, og
hann svaraði þessu til: „Það er
hans fyndni“. Ég verð að við-
urkenna að mér finnst „fyndni“
Gvendós með köflum truflandi
og grínið harla vandræðalegt,
Virtist mér þessi persóna gjarna
gegna því hlutverki einu að
beina leiknum í ákveðinn far-
veg, en þó verður að játa að
hún stendur einnig í sambandi
við grundvallartema höfundar,
þ.e. hjálpar okkur til að skilja
hvert hann er að fara; rugling-
urinn á gervi hennar undirstrik-
ar rugling á verðmætum, en það
viðfangsefni glímir Halldór Lax-
ness ekki aðeins við í þessu leik-
riti, heldur velflestum verkum
sínum upp á síðkastið.
Hér er ekki verið að deila á
yfirstétt eða auðmenn, eins og
var í tízku í gamla daga, heldur
á peningastrefið almennt, hvar
sem það fyrirfinnst á byggðu
bóli. Skáldið gagnrýnir hvernig
allt verður keypt með pening-
um og þá ekki sízt mannssálin
— og hann lýsir frati á þessa
kaupmennsku.
Kemur þetta sjónarmið einnig
fram í Prjónastofunni Sólin, og
er raunar undirstöðutema þess
leikrits, sem er fram að hléi
athyglisverð skopstæling á
mannlífsgríninu og ekki útskots-
áfangi á þróunarferli skáldsins
Halldórs Laxness, þó mislukk-
að sé. Hvorki þar né í Dúfna-
veizlunni er gert ráð fyrir að
ýtt sé undir fólk að vera ein-
staklingar, sterkir og sjálfstæð-
ir í skoðunum ,heldur söluvarn-
ingur, ef spekúlöntum býður svo
við að horfa. Heimurinn er leik-
rit. Hvað á maður í leikriti?
Rulluna sem maður leikur. En
mundu ekki ýmsir vilja ná „rull-
unni“ á sitt vald, annaðhvort
með peningum eða á annan hátt?
í Dúfnaveizlunni er ekki að-
eins fjallað um þá sem hafa
misst hendurnar, heldur fyrst og
síðast hina sem hafa misst hjart-
að. Gvendó er einn þeirra, en
hann snýr heim aftur að lokum
eins og týndi sonurinn (sumir
mundu segja vegna taós!). En
samt skulum við fara varlega i
bjartsýni okkar: þegar pressar-
inn ætlar „að taka á sig glæp-
inn“ í lok leiksins, vaknar sú
spurning hvort það mundi ekki
vera bannað með logum „að
endurreisa mannkynið". En
Gvendó sýnir að einstaklingur-
inn getur aftur orðið einstakling-
ur, hann á þess sem sagt kost að
brjóta lögmál Hávamála um ap-
ann og aurana. Hann á þess kost
að snúa „heim.“ En þó standa
þeir höllum fæti, bæði í Prjóna-
stofunni og Dúfnaveizlunni, sem
ætla sér að halda trúnað við
hjarta sitt. En pressaranum og
konu hans, sem raunar er eins
og gömul mubla, en þó traust
og sterk, er það eiginlegt. Þess
vegna sigra þau.
í Dúfnaveizlunni er meira að
segja gengið svo langt, að gera
velheppnað skop að svokallaðri
stéttabaráttu hér sem annars
staðar og á Gvendó þátt í því.
Eftirsókn eftir misskildum verð-
mætum hefur jafnvel gert stétta-
baráttuna að smáborgaralegri
kómedíu, lúðrablæstri og orða-
skaki þegar bezt lætur. (Við
skulum vona, að það ásannist
ekki í dag). Þetta skop — eða
eigum við heldur að kalla það
ádeilu á stéttabaráttuna — fær
aukinn slagkraft með velheppn-
aðri tónlist Leifs Þórarinssonar,
ekki sízt með dálítið fyndinni
notkun eða öllu heldur skopstæl-
ingu á internasjónalnum, og
grímubúningum í öðrum þætti.
Hvorttveggja mjög vel heppnuð
leikhúsbrögð.
Gisli Halldórsson leikur
Gvendó vel og er fróðlegt að
gefa gaum að því, hvernig leikur
hans breytist frá fyrsta þætti,
þegar hann kemur í heimsókn til
pressarans sem lögfræðingur og
til síðasta þáttar, þegar hann
nær góðum tökum á óvæntri
kímni. Aftur á móti er hlutverk-
ið vandræðalegt með köflum
eins og fyrr segir og tekur út
yfir, þegar hann er að drepa
flugurnar í hótelinu. Slíkar
kúnstir (þær tóku talsverðan
tíma) eiga aðeins heima í förs-
um og revíum. En þar með er
ekki sagt að þær geti ekki verið
„teater'M
—O—
Hér að framan hefur verið
reynt að benda á kosti og galla
Dúfnaveizlunnar, eins og þeir
Þorsteinn Ö. Stephensen (pressarinn) og Anna Guðmundsdóttir (kona hans)
ar.
Gísli Halldórsson (Gvendó) og pressarahjónin.