Morgunblaðið - 01.05.1966, Blaðsíða 13

Sunnudagur 1. maí 1966
MORGUNBLAÐIÐ
13
Alusuisse og isal reiðubúin til
að aðstoða íslenzka iðnaðaraðila
við þróun úrvinnslu úr áli á Islandi
Lr ræðu Sveins Guðmundssonar
koma mér lyrir sjónir. Virðist
nú rétt að rifja upp bókmennta-
lega stöðu verksins. Þó Dúfna-
veizlan sé harla frábrugðin sam-
nefndri sögu í Sjöstafakverinu,
sem út kom haustið 1964, gaetir
verulegra áhrifa frá henni á per-
sónusköpun O'g viðhorf.
í smásögunni fjallar skáldið
ekki um annað en dúfnaveizluna
og allt utan við hana í leikrit-
inu er því nýtt af nálinni. En
sumt úr sögunni gengur aftur 1
leikritinu, það hlýtur hver mað-
ur að sjá í hendi sér.
í fyrsta þaetti koma áhrif sög-
unar t d. strax vel í ljós í sumu
af því sem pressarinn og kona
hans segja og einnig eru mann-
gerðirnar líkar á margan hátt,
einkum pressarinn; konan . er
jafn slæm í fótunum, guðsótti
hennar samur og jafn og „hjarta-
blíðan“ undirtónn sálarlífsins í
báðum tilfellum; pressarinn á
svipaðar minningar um fóstra
sinn, hugarheimur hans er sá
eami: „Ég bauð símaskránni",
6egir hann, og í leikritinu kem-
ur símaskráin einnig við sögu:
Hún er „eina bókin, þar sem
merkilegir menn standa við hlið-
ina á ómerkilegum“, segir press-
arinn.
Þannig ber margt að sama
brunni og ekki er hægt að ganga
framhjá sögunni, þegar fjallað
er um leikritið, skop og ádeila
af sama toga, ýkjur og fjarstæð-
ur — jafnvel peningaflóðið svip-
að vandamál. Auk þess koma
fleiri persónur en fyrrnefnd-
ar við sögu í báðum verk-
unum: sá blindi, sá sem hefur
hellu fyrir eyrum, svo dæmi séu
tekin af þessum fulltrúum mann-
félagsstigans upp og ofan — og
niðurstaðan af veizlunni miklu
í tilefni af sjötugsafmæli press-
arans í sama stíl: „Samkvæmið
í heild minti á blaðsíðu úr
texta sem satsinn af honum hef-
ur fallið í gólfið og linurnar
farið í graut, en verið tíndar
upp í skyndi og prentaðar án
þess tími ynnist til að lesa þær
saman“. Og auðvitað má ekki
niinna vera en veizlugestir rífi í
sig tákn friðarins í þessu alþjóð-
lega samkvæmL
Dúfnaveizlan birtist fyrst á
prenti í tímariti Máls og menn-
ingar vorið 1964. Ekki veit ég,
hvers vegna Halldóri Laxness
kom einmitt í hug að fjalla um
þetta efni, en þó get ég ekki
varizt þeirri hugsun, að Oddur
Björnsson hafi ýtt við honum.
Athyglisverður einþáttungur
Odds, Partý, var sýndur í Grímu
1963, og kom út um svipað leyti,
ef ég man rétt. í>ar er einnig
fjallað um einskonar dúfna-
veizlu, og ég sé ekki betur en
svipað vaki fyrir báðum höf-
undum; fjarstæðufyndnin ekki
ósvipuð og ádeilubroddinum
beint að samskonar fyrirbærum
í nútímanum. Ef hér er um ein-
skæra tilviljun að ræða, sem
ég skal ekki fortaka, er ekki
hægt að segja annað en hún sé
í senn skemmtileg og einstæð.
En hvað getur ekki komið fyrir;
eitt sinn skrifuðu tveir ger-
tnönskufræðingar doktorsritgerð-
ir um smáorðið of í fornnorræn-
um skáldskap, vissi hvorugur af
hinum — en komust að sömu
niðurstöðu. Það sem fólki getur
dottið í hug!
f smásögunni Dúfnaveizlan er
tekið til meðferðar eitt af aðal-
temum þeirra leikrita Halldórs
Laxness, sem sýnd hafa verið
síðustu árin, sbr. þessi orð
buxnapressarans: „En þegar ég
var búinn að kasta peningun-
um í hús, þá tók í hnúkana.
Fyrst tvöfölduðust þeir, síðan tí-
földuðust þeir, þarnæst hundrað-
földuðust þeir og loksins þúsund-
földuðust þeir. Altaf komu
meiri og meiri hús fyrir pen-
íngana og meiri peníngar fyrir
húsin. Einusinni vissi ég ekki
fyren lögfræðingurinn kemur til
mín með nýa amríska bíla, —
©g ég sem hafði aldrei stigið upp
i bíl!“
Hina eiginlegu fulltrúa pen-
ingastrefsins mikla geymir höf-
undur sér þar til hann semur
leikritið, en þar gefur hann
þeim líf, sumpart í samsettri
persónu Gvendós, en þó einkum
í RR. Eykur það auðvitað á
dýpt viðfangsefnisins. í smásög-
unni skortir aftur á móti ekki
á andstæður þeirra kumpána,
eins og lesa má út úr þessum
orðum kerlingarinnar, svo dæmi
sé tekið: „Við eigum sálmabók-
ina, sagði konan uppúr balanum.
Þar er þessi blessaði sálmur eftir
hann séra Pál heitinn Jónsson í
Viðvík, Enn í trausti elsku þinn-
ar. Það er óþarfi að kunna fleiri
sálma“.
Niðurstaðan? Ætli sé fráleitt
að svara með annarri spurningu:
Hvað stoðar það manninn þó
hann eigi fullt hús peninga —
ef hann á engan söngfugl í brjósti
sínu?
Hér verður látið staðar numið,
enda ekki ástæða til að fara
frekar út í einstök atriði þess-
arar sýningar Leikfélagsins á
Dúfnaveizlunni. Leikstjórn
Helga Skúlasonar er hugmynda-
rík og örugg, enda er hann frjór
og hugkvæmur leikhúsmaður,
og leikmyndir Steinþórs Sigurðs-
sonar heppnuð umgjörð um líf
harla ólíkra og einkennilegra
persóna og mannfélagsfulltrúa.
Margir leikarar koma við
sögu, en ekki þykir mér ástæða
til að nefna þá alla, enda flest
hlutverkin fyrst og fremst eyðu-
fylling í heildarmynd verksins.
Hrumsýningargestir tóku leik-
sýningunni ágætlega og voru í
bezta skapi leikinn á enda. Þar
sátu ekki „mismunandi skap-
góðir veizlugestir“, eins og segir
í Prjónastofunni Sólinni.
Enginn vafi leikur á því, að
þetta síðasta verk Halldórs Lax-
ness kemst næst þvi að takast \
sviðinu af þeim* leikritum, sem
sýnd hafa verið eftir hann síð-
ustu árin. Dúfnaveizlan er á
margan hátt athyglisvert leikhús
verk og fróðlegt að sjá, hvernig
honum hefur nú loks tekizt að
ganga ósár að mestu frá glímunni
við sviðið. Hér hafa margir lagt
hönd á plóg, og er ekki annað
af sýningunni að sjá en allir
hafi lagzt á eitt að gera hana
sem bezt úr garði, þó um sumt
megi deila.
Halldór Laxness hefur sjálfur
komizt svo að orði í blaðaviðtali,
að leiklistin sé „fag, sem þarf
að læra“. Hann hefur nú fengið
gott tækifæri til að læra þetta
fag, betra en margir aðrir. Og
hann hefur ekki brugðizt vonum
manna í þetta sinn. Hann á heið-
ur skilið fyrir „að reyna að ala
sjálfan sig upp á gamals aldri“,
eins og hann hefur komizt að
orði. Það hlýtur að vera mikið
átak fyrir svo frægt skáld að
kanna lítt kunnar slóðir og
hætta svo miklum orðstír, sem
raun ber vitni. En hann hefur
haft hugrekki til þess. Og úr
þessu fer árangurinn að koma í
ljós (ég tala nú ekki um ef hann
tileinkaði sér eitthvað af vinnu-
brögðum og mannskoðun banda-
rískra leikskálda, sem hann virð-
ist hafa ofnæmi fyrir). Hann
hefur sagt að allir væru á móti
því að hann skrifaði leikrit —
nema hann sjálfur. Eftir Dúfna-
veizluna getur varla verið að
hann verði áfram einn á báti.
Bilið milli síðustu skáldsagna
hans og leikhússins var lítið orð-
ið, svo eðlilegt var að hann stigi
skrefið til fulls. íslenzk leikhús
eiga áreiðanlega eftir að njóta
góðs af þessari ákvörðun hins
mikla sagnaskálds — en það
þarf ekki endilega að hafa í för
með sér að rómaninn deyi á
íslandi. Aftur á móti gæti það
orðið til þess að líf færðist í
tuskurnar í islenzkri leikrita-
gerð — enn betur en hingað til.
Og þó hefur hún nú um skeið
verið fjölskrúðugri en stundum
áður.
Matthías Johannessen.
IÍRAFNKELL ASGEIRSSON,
héraðsdómslögmaffur
Vesturgötu 10, Hafnarfirði
Sími 50318.
Málflutningsskrifstofa
Sveinbjörn Dagfinnsson, hrl.
og Einar Viffar, hrl.
Hafnarstræti 1.1 — Sími 19406.
Máiflutningsskrifstofa
JÖN N. SIGL'RÐSSON
Simi 14934 — Laugavegj 10
FRUMVARPIÐ um álbræðslu í
Straumsvík kom til 2. umræðu í
efri-deild Alþingis á föstudaginn.
Fram komu um málið þrjú nefnd
arálit. Sveinn Guðmundsson
mælti fyrir áliti meiri-hluta ál-
bræðslunefndar deildarinnar og
rakti málið ýtarlega. Fara hér á
eftir kaflar úr ræðu hans.
Sviss-Alusuisse
Fyrirtækið í Sviss, sem hér hef
ir gengið til samninga við íslend
inga, Sviss Aluminium Ltd., er
gamalt og rótgróið hlutafélag,
stofnað 1888. Félagið er stofnað
til að sannprófa og nýta uppfinn
ingu um rafgreiningu og fram-
leiðslu á áli. En þess má geta í
þvi sambandi að 8% jarðarskorp
unnar samanstendur af þessu
efni. Á sama hátt inmheldur jarð
skorpan aðeins 5% af járni.
£ þeim tíma sem framleiðsla
áls hefst í Sviss byggðu Ameríku
menn einnig ál-bræðslur og eru
þeir að sjálfsögðu ? dag lang
slærstu frainleiöendur þess
málms.
Merkilegt er að benda á, að
Bandaríkjatnenn telja nauðsyn,
til þess að gera álbræðslu arð-
vænlega, pa þuvfi stærð bræðsl-
unnar helzt að vera með allt að
2P0.00 tonna ársaiköst.
Svisslendingar hínsvegar hafa
byggt sínar álbræðslur mikið
minni. Meðalbræðslur þeirra eru
jafnvel með 30.000 tonna ársaf-
köstum. Það, sem hér er talið
koma til, er meðfæda nýtni og
hagleikur S? isslendinga. Er því
mikils vert fyrir ckkur íslend-
inga, að komast í nánari kynni
við þjóð, sem getur af hagleik og
nýtni boðið stórþjóðum birginn
og framleitt vörur fyrir heims-
markað í smærri stíl en þær gera
og á fullkomlega samkeppnis-
færu verði.
Stóriffja á íslandi
Um áraraðir hefir það verið
hugsjón beztu og víðsýnustu
manna að koma þyrfti upp fjöl
breyttari atvinnurekstri hér á
landi, til öryggis og bættrar lífs-
afkomu íslenzku þjóðarinnar.
Vísir að stóriðju á íslandi má
telja Innréttingar Skúla Magnús
sonar á miðri 18. öld. Á þess
tíma mælikvarða, var um stór-
virki að ræða og hugsunin hjá
Skúla, var að sjálfsögðu sú, að
nýta hráefni sem til féll í land-
inu, íslenzku ullina.
Stórhugur þessa athafnamanns
fékk hörmulegan endir, sem ekki
þarf að rekja hér, svo kunn er
sú saga öllum landsmönnum.
Með virkjun vatnsaflsins hefst
raunverulega íslenzk iðnbylting,
svo stóran þátt á raforkan í þró
unarsögu íslenzku þjóðarinnar.
Með virkjun Sogsins, var brot-
ið blað í notkun íslenzkra nátt-
úruauðæfa og lagður grundvöll-
ur að uppbyggingu þeirri, sem
staðið hefir hin síðari ár. Það
er engum vafa undirorpið, að
beizlun fossanna hefir lagt grund
völl að margháttuðum framför-
um í landi okkar. Þetta sjáum við
vel, en var þetta jafn ljóst öllum,
þegar virkjanirnar hófust?
Það má með sanni segja, að
stóriðja hafi skapast hér á landi
í sjávarútvegi, frystihúsin, síldar
og fiskimjölsverksmiðjurnar tala
sínu máli og landbúnaðinn, eða
vinnslu landbúnaðarvara má einn
ig nefna, svo sem stærstu mjólk-
urvinnslustöðvarnar.
Hið eiginlega hugtak stóriðju
eins og okkur er það tamast 1
dag, miðast hins vegar við rekst
ur svo sem Áburðarverksmiðj-
una, Sementsverksmiðjun og ál-
bræðslu, sem nú verður væntan
lega að veruleika.
Hugleiðingar um byggingu ál-
bræðslu er ekki nýtt fyrir okkur
íslendinga. Ég skal þó ekki fara
lengra aftur í tímann en til árs-
ins 1950—1953, þegar Hermann
"Jónasson var raforkumálaráð-
herra í ráðuneyti Steingr. Stein-
þórssonar og lætur kynna sér á-
huga erlendra aðila fyrir bygg-
ingu álbræðslu á íslandi.
Þetta leiðir af sér, að hér koma
fulltrúar frá erlendum álbræðsl-
um til þess að athuga möguleika
til slíkra framkvæmda, hér á
landi. Á þessum árum, komu hér
Bretar, Kanadamenn og Sviss-
lendingar. Ferðuðust þeir um
landið, að Dettifossi, Þjórsá og
Sveinn Guffmundsson
víðar. Flugu yfir vatnasvæði og
kynntu sér hafnarmöguleika.
Þrátt fyrir áhuga þáverandi
íslenzkra stjórnarvalda á málinu,
varð ekki vakinn sá áhugi þess-
ara erlendu aðilja á byggingu ál
bræðslu hér á landi, að áfram-
hald yrði á viðræðum. Árið 1957
í tíð V-stjórnarinnar lætur svo
Hermann Jónasson hefja viðræð-
ur við ameríska áliðjuhölda, Ren
old, Keiser o. fl.
Til þeirra viðræðna völdust
Steingrímur Hermannsson og Vil
hjálmur Þór þáverandi bankastj.
Landsbankans og einn úr forustu
liði Framsóknarflokksins. Hversu
mjög sem þessir menn lögðu sig
fram, var enn árangurslaust unn
ið að álbræðslu á íslandi.
Það sem næst skeður, eftir því
sem mér er bezt kunnugt, er að
íslenzkir iðnrekendur undir for-
ustu F. í. I. gengu til samstarfs
við norræn iðnrekendasamtök og
1960, um sumarið, er hér hald-
inn Norrænn fundur iðnrekenda.
Formaður F. í. I. var þá Sveinn
B. Valfells, mikill áhugamaður
um íslenzka iðnþróun.
Á fundinum sumarið 1960, var
rætt af miklum áhuga og velvilja
af háífu norrænna iðnrekenda,
um orkulindir landsins og upp-
byggingu stóriðju á íslandi, þar
sem íslendingar gætu notið stuðn
ings hinna Norðurlandanna í
einu eða öðru formi.
í þessum viðræðum kom ótví-
rætt í ljós, að norskir, danskir og
finnskir iðnrekendur töldu lönd
sín ekki aflögufær til neinna fjár
hagslegra átaka utan síns heima-
lands. Fulltrúar Svíþjóðar töldu
hinsvegar ekki útilokaðar frek-
ari athuganir og viðræður. Var
það svo í byrjun næsta árs 1961
eftir nokkur bréfaskrif við F. í. I.
að Sveriges Industriförbund
bauð flokki fslendinga til Sví-
þjóðar, svo þeir af eigin reynd
gætu kynnt sér stóriðnað Svía,
virkjanir og annað með tilliti til
uppbyggingar stóriðju á íslandi.
Sendinefnd þessari á vegum
F. í. I. var mjög vel tekið og
fékk hún aðstöðu til að kynna
sér m.a. raforkuver, fiskiðnað,
vélaiðnað og annað sem til mála
gæti komið, er lyft gæti íslenzk-
um iðnrekstri á hærra stig og
verða mætti til bættra lífskjara
íslenzku þjóðinni til handa.
Eftir þessa kynningu var ljóst,
að álbræðsla hér á landi myndi
henta bezt, eins og á stóð, til þess
að nýta náttúruauðæfi íslands og
gerðu Svíar því sérstaka athugun
á því, að hve miklu leyti, þeir
gætu aðstoðað við byggingu ál-
bræðslu hér á landi.
Síðar kom í ljós, að hér var
um of fjárfrekar framkvæmdir
að ræða, jafnvel fyrir svo efna-
hagslega sterka þjóð, sem Svíar
eru. Eftir að þáverandi iðnaðar-
málaráðherra, dr. Bjarni Bene-
diktsson, hafði fengið í hendur
skýrslu, yfir þessa Svíþjóðarför,
skipaði hann 5. maí 1961 Stóriðju
nefnd undir formennsku Jóhann
esar Nordal Seðlabankastjóra, en
hann var einn af þeim sem val-
inn hafði verið til ferðarinnar.
Það þarf ekki að rekja þessa
sögu lengra. Störf Stóriðjunefnd
ar eru kunn, m.a. af samningi
þeim, sem hér liggur nú til stað-
festingar.
Ég hefi talið rétt að orðlengja
nokkuð um aðdraganda þessa
máls, vegna afstöðu og forgangs
íslenzkra iðnrekenda til málsins,
með tilliti til blaðaskrifa og um
mæla, þar sem látið er að því
liggja, að álbræðsla eigi ekki til-
verurétt og verði til þess, að 6-
eðlileg samkeppni skapist við inn
lenda iðnrekendur, bæði um
vinnuafl og á tæknisviði og séu
þeir því mótfallnir álbræðslu á
íslandi.
Ég vænti að það sem ég hér
hefi sagt, varpi skýru Ijósi á af-
stöðu íslenzkra iðnrekenda til
þessa frumvarps sem hér er til
umræðu, álbræðslu í Straums-
vík og er mér ekki kunnugt um
einn einasta íslenzkan iðnrek-
enda sem ekki fagnar þessum á-
fanga. Meira að segja er mér
kunnugt um stór iðnrekendur
innan Framsóknarflokksins sem
beinlínis bíða með eftirvæntingu,
eftir að þessi draumur framfara-
manna rætist.
Framleiffsla áls
Notkun á áli fer að sjálfsögðu
ekki algjörlega eftir framleiðslu-
löndum.
Evrópulöndin sem samanlagt
framleiða 1.2 millj. tonn nota 1.5
millj. til sinna þarfa.
Noregur sjálfur notar 10% af
því áli sem þar er framleitt.
Svíþjóð notar yfir 50.000 tonn
á ári og flytur þar af inn 20.000
tonn.
Bretland notaði 360.000 tonn
1964 en framleiddi í landinu
sjálfu aðeins 32.000 tonn.
Af þessu verður nokkuð ljóst
að markaður fyrir ál liggur ekki
fjarlægt okkur, þar sem Bretar
einir flytja inn yfir 300.000 tonn
á ári.
Heimsmarkaðsverð áls var að
vísu mjög hátt í byrjun, eða allt
að 50.000 kr. tonnið, en á árunum
1920 til 1950 hélzt verðið um
12.000 kr. Síðan steig verðið
Framhald á bls. 2J