Morgunblaðið - 02.03.1975, Page 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. MARZ 1975
breyting án listar
Engin
VIÐTAL Eimreiðarinnar er að
þessu sinni (4. tölublað 1974)
við Kristján Davíðsson listmál-
ara. Meðal þess sem Kirstján er
spurður að er hvort abstrakt-
málarar hafi ekki fjarlægst al-
menning. Kristján svarar:
„Listamaðurinn hefur alltaf
verið tiltölulega einangraður.
Þess vegna finnst svo mörgum,
að hinum sanna listamanni fari
aftur með hverju nýju verki,
sem frá honum kemur, af því að
menn þurfa sífellt að ná sam-
bandi við hann á nýjan leik.“
Þegar spurt er hvort
abstraktlist sé ekki list fyrir fáa
útvalda i ríkara mæli en list
fyrri tíma svarar Kristján því
neitandi. Hann leggur áherslu
á að men þurfi að hafa hæfi-
leika og þekkingu til að njóta
abstraktlistar. Orð hans gilda
að sjálfsögðu um alla list og því
má bæta við að án fyrirhafnar,
vinnu, öðlast engínn skilning á
list. Umdeilanlegri er sú stað-
hæfing Kristjáns að sagan eins
og hún var hjá Delacroix og
Daumier sé búin að vera, frá og
með Cézanne. Myndin sjálf
tekur við af söguefninu, segir
Kristján, en neitar ekki tengsl-
um við náttúruna. Hann kveðst
vera farinn að mála fígúratífar
myndir aftur. Ef til vill legg ég
ranga merkingu I orð hans um
sögu í mynd, en sagan held ég
að sé greinileg í verkum
margra málara nú á timum,
ekki síst hjá hinum yngstu.
Kristján Davíðsson gerir
ágætlega grein fyrir skoðunum
sínum á ýmsum efnum, eins og
vænta mátti. Hann segir til
dæmis um sósíalrealismann að
hann sé „eins konar kjaft-
háttarsamkomulag manna, sem
skipta sér af list án þess að hafa
af henni gaman“. Slíkir menn
eru víst ekki eingöngu i Rúss-
landi heldur er þá að finna mitt
á meðal okkar eins og nýleg
afskipti borgarráðsmanna af
Kjarvalsstöðum sanna best.
Hvers vegna eru listamenn
nauðsynlegir, er spurt ósköp
fávíslega í lok viðtalsins.
Kristján svarar eftirminnilega:
„Það er vegna þess, að engin
breyting verður á hugsunar-
hætti manna, ef iistamenn eru
ekki til: Eilifur dagur. Eilíf
nótt.“
í smásögunni Fílabeinsturni
lýsir Þorvarður Helgason
þróun ungs manns, sem elst
upp víð marxískar kenningar,
vex frá verkalýðsbókmenntum
kreppuáranna til skilnings á
innhverfum verkum skálda,
sem hann kallar sjálfur „vini
undursamleikans". Þetta er
lagiega gerð saga, en ekki laus
við tilfinningasemi.
Athyglisverð grein er í
Eimreiðinni eftir Séra Gunnar
Kristjánsson. Greinin nefnist
Bókmenntir og trúarbrögð, ný-
stárlegt viðfangsefni. Islenskir
prestar hafa lagt töluvert af
mörkum til ísienskra bók-
mennta og bókmenntaumræðu
á siðustu áratugum.
Nægir í því sambandi aó
nefna séra Sigurbjörn Einars-
son, biskup, sem oft hefur
fjallað viturlega um íslenskar
bókmenntir og átt sinn þátt i að
minnka bilið milli skálda og
kirkju. Mér virðist Gunnar
Kristjánsson aftur á móti ekki
lesinn I islenskum nútímabók-
menntum. Hann einbiínir um
of á Halldór Laxness, en hefur
þó komist í Mjallhvítarkistu
Kristján Davíðsson
Jóns úr Vör eftir tilvitnunum
að dæma. Fullyrðing Gunnars,
sem lýsir sér í eftirfarandi
orðum er heldur klén og auð1
velt að hrekja hana með mörg-
um dæmum: „íslenzkar
nútimabókmenntir bera vitni
um ömurlega fáfræði rithöf-
unda okkar á kristinni trúfræði
og lífsskoðun kirkjunnar al-
mennt, og oftast kemur hún í
mjög svo röskuðum skilningi út
úr verkum þeirra. —“ Aftur á
móti er grein Gunnars tilvalinn
umræðugrundvöllur og virð-
ingarvert er hve hann gerir sér
glögglega grein fyrir mikilvægi
sambýlis skáldskapar og kirkju.
Lýður Björnsson er í vígahug
í grein sinni Þankar á þjóð-
hátíóarári. Hann beinir geiri
sínum að hinum alræmdu
„menningarvitum", menn-
ingarleg forsjá ákveóins hóps
manna er honum þyrnir í aug-
um. Sjálfsagt á Lýóur hér við
gagnrýnendur, en ýkir mjög
áhrif þeirra á hvað fólk til
dæmis velur sér til lestrar.
Verra er að hann er haldinn
þeirri firru, sem er víst nokkuð
algeng, að þeir, sem fjalla um
listir og bókmenntir, líti niður á
almenning. Sönnu nær væri að
virðing fyrir almenningi fælist
í því að gera auknar kröfur til
þess, sem listamenn og rithöf-
undar bera á borð. Það lestrar-
efni, sem Lýði þykir skemmti-
legt, „islenzkar þjóðsögur og
ýmsar innlendar frásagnir af
dulrænum toga“, fær yfirleitt
góðar viótökur í blöðum, ekki
síst hjá gagnrýnendum.
Ýmislegt 1 grein Lýðs er þó
vert athugunar. Til dæmis er
Framhald á bls. 19
Svart og hvítt
Pár Lagerkvist:
MARtAMNA. 68 bls. □
Bókaútg. Mennsj. □
„Þegar Heródes konungur
mikli lifði lífi sínu hér á jörð, var
hann svo voldugur, að óvíst er að
hann hafi átt sinn líka. Hann var
að mínnsta kosti þeirrar trúar
sjálfur. Og vera má að hann hafi
haft á réttu að standa. Hann var
ímynd mannsins, sem uppfyllir
jörðina, en er það áskapað, að kyn
hans verði einhvern tíma afmáð
af henni, án þess að skilja nokkr-
ar menjar eftir sig, að því er
manni skilst. Enhverfumnú frá
þessu og skýrum frá örlögum
hans.“
Svona byrjar Maríamna. Lager-
kvist var fyrirstríðshöfundur, það
er að segja þroskaðist og mótaðist
á hinum rósömu tímum fyrir
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
fyrra stríð, andaði að sér menn-
ingarlegu andrúmslofti Parísar,
varð fyrir áhrifum af frönskum
kúbisma og síðar af þýskum
expressionisma, lifði tvær heims-
styrjaldir og hlaut Nóbelsverð-
laun. Hann beindi sjónum að hinu
stórbrotna i mannlífinu, megin-
þáttum tilfinningalífsins, frum-
hvötunum; hatrinu og ástinni
fyrst og fremst. Slíkum efnum
voru svo gerst skil gerð að sögu-
hetjurnar væru líka stórar í
sniðum, skapmiklar, kjarkmiklar,
athafnasamar; og spillti þá ekki
að þær væru einneginn voldugar.
Og gætu þannig látið mikið illt
eóa mikið gott af sér leiða, réðu
yfir lífi og iimum annarra og
gætu þannig beitt ótakmörkuðu
valdi að eigin geðþótta. Eða að
hinu leytinu algerir þolendur, en
sannar í tilfinning sinni og lífs-
hlutverki, trúar köllun sinni. Af
hinu fyrrnefnda tagi er Heródes í
þessari sögu. Hann er svo illur,
svo grimmur, svo heiftrækinn og
haldinn svo óslökkvandi kvala-
losta að nærri lætur að hann sé
alillur: djöfullegur. Skipti hans
við annað fólk eru flest á sömu
bókina hvort sem hann teflir við
óvini á vígvelli eða gamnar sér við
konur í höll sinni, allar hans at-
hafnir eru grimmilegar; gleði
finnur hann aðeins (ef gleði
skyldi kalla) í grimmdinni. Þar til
Maríamna verður á vegi hans. Þá
verður hann, allsendis óvænt,
snortinn einhvers konar ást,
annar og betri maður. Ofurhrifn-
ing grípur hann. Öllum stundum
hugsar hann um þessa stúlku sem
hefur haft svona kynleg áhrif á
hann, kynleg og allt önnur en
gleðikonurnar í hcllinni sem
skorti þó hvorki fegurð né ögr-
Sýning
Listasafn ASl hefur haft for-
göngu um að sýna riss og vatns-
litamyndir eftir Snorra Arin-
bjarnar, sem ekki hafa verið
sýndar áóur. Allir þeir, er þekkja
til myndlistar á íslandi, vita, að
Snorri Arinbjarnar var einn af
merkustu iistamönnum okkar
fyrr og síðar. Hann var ekki lang-
lífur og átti við vanheilsu að
stríða um langt árabil, samt
liggur ótrúlega mikið af merki-
legum listaverkum eftir hann, og
ég held, að það væri tímabært að
fá verulega yfirlitssýningu á
andi vaxtarlag. Slíkt prýddi Marí-
ömnu að vísu i ríkum mæli. Það
var þó eitthvaó annað og meira
sem heillaði harðstjórann. Hver
var hún? Dag einn er hún ófor-
varandis komin á fund hans til að
biðja griða ungum frænda sinum
sem var fangi i kjallara hallar-
innar. Þvílíkar bænir höfðu allt
til þess haft lítil áhrif á hinn
grimmlynda kóng. Gott ef sá, er
þær flutti, hélt lífi sjáifur. En nú
bregður svo við að Heródes
verður við ósk ungu konunnar. Og
meir en svo — hann tekur sér
hana til ekta. Uppbyrjast nú áköf
hjónabandshamingja með mikilli
ást af hans hálfu en eftirlæti af
hennar hálfu er leiðir til mun
mildari stjórnar yfir þegnunum.
Maríamna er svo góð, má ekkert
aumt sjá og síst af öllu vita af
Snorra
verkum hans við gott tækifæri.
Hér er auðvitað verkefni fyrir
Listasafn Islands eða aðra aðila,
sem geta hýst slíka sýningu. Væri
ef til vill gott verkefni fyrir
næstu listahátíó?
Snorri var mikill meistari i
vatnslitageró, og á þvi sviði er
margt ágætra verka til eftir hann.
Sumt af þvi, er nú er sýnt í sölum
Listasafns ASÍ, flokkast sannar-
lega undir það besta, er hann
hefur gert, en það eru líka verk,
sem ég veit ekki, hvort Snorri
sjálfur hefði samþykkt að velja til
neinum píndum né kvöldum í rík-
inu af völdum eiginmanns síns.
Og það meta þegnarnir; þeir
þakka drottningu sinni, elska
hana og virða.
En lukkan varir skamma hríð.
Heródes heldur þetta ekki lengi
út og eðli sínu tekst honum ekki
að breyta. Astin á Maríömnu
megnar ekki að brjóta niður
sjálfselsku og eigngirni konungs-
ins heldur snýst upp í afbrýði og
heift. Að lokum ræður hann
leigumorðingja til að stytta henni
aldur en drepur síðan leigumorð-
ingjann eigin hendi. Líf sjálfs
síns endar hann svo, einn, yfirgef-
inn og sjúkur í höll sinni.
Lagerkvist hneigðist til
klassískrar frásagnarlistar og
þetta er líka klassískt frásagnar-
sýningar. Það er að segja: Þarna
er nokkuð misjöfn framleiðsla á
ferð, þegar miðað er við hvað
Snorri hefur afrekaö á þessu
sviói. Eitt er þarna líka, sem ég
man ekki eftir að hafa séð á sýn-
ingum á verkum eftir Snorra
Arinbjarnar áður. Það eru riss,
sem hann hefur gert af einstakri
kunnáttu og listrærfum tilþrifum.
Ég held, að það, er kom mér mest
á óvart á þessari sýningu, hafi
verið þessi eldsnöggu riss, sem
stundum eru gædd kýmni og jafn-
vel ádeilu, sem annars er ekki
mjög áberandi I verkum Snorra.
Að minu áliti eru þessi verk það
merkilegasta á þessari sýningu,
en þess verður að gæta, þegar orð
min eru lesin, að ég hef margt séð
af vatnslitamyndum Snorra, og
þær, er þarna eru sýndar, komu
mér ekki á óvart, enda þótt öll
þau verk, er þarna eru til sýnis,
komi nú í fyrsta sinni fyrir al-
mennings sjónir, eins og áður er
sagt.
Um það er engum blöðum að
fletta, að Snorri Arinbjarnar er
sérstæður listamaður i myndlist
Islendinga og að hann er og
verður í fremstu röð þeirra
manna, er stundað hafa myndlist
á þessu landí. Verk hans hafa
einkennilegt seiðmagn, sem gerir
þau eftirminnileg og sannfær-
andi. Hann vann á einkar sérstæð-
an hátt og var raunar engum líkur
í listsköpun sinni. Því er það ætíð
fagnaðarefni, er verk hans sjást
opinberlega, og ég er ekki í
neinum vafa um, að þeir, sem
Pár Lagerkvist
arnar
ekki þekkja til myndgerðar
Snorra Arinbjarnar, öðlast skiln-
ing og þekkingu við kynningu
þessara verka. .•
Það er óþarfi að fjölyrða um
Snorra Arinbjarnar og verk hans.
Þar er á ferð myndlist, sem segir
það, sem segja þarf og stendur
fyrir sínu. Þetta er fróðleg og
skemmtileg sýning, sem allir ættu
að sjá, sem ánægju hafa af góðri
myndlist. Það eru 44 verk á þess-
ari sýningu, sem sanna okkur, hve
íslensk myndiist hefur verið um-
Myndlist
eftir VALTÝ
PÉTURSSON
brotasöm og merkileg á áratugn-
um fyrir síðustu heimsstyrjöld og
allt fram á líðandi stund. Það má
líka muna það, að Snorri var ekki
sérlega dáóur listamaður framan
af ævi og átti erfitt uppdráttar
sem málari. En hann naut vináttu
og sérlegrar umhyggju bræðra
sinna, og eiga þeir því einnig hlut-
deild í, að verk hans urðu til. Því
má ekki gleyma, sem gott er gert
listamönnum, nóg er af hinu.
Að síðustu vil ég taka það skýrt
fram, að hér er á ferð sýning, sem
er það merkileg, að enginn sá, er
vill eitthvað vita um myndlist
okkar, má láta hana fram hjá sér
fara.
Snorri Arinbjarnar listmálari við opnun á einni sýninga sinna.
Framhald á bls. 19