Morgunblaðið - 07.06.1975, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. JÚNl 1975
15
lofti um þær reglur, sem Viðlaga-
sjóður hefur unnið eftir, en hvern-
ig hefur verið að starfa sem for-
maður stjórnar Viðlagasjóðs?"
„Starfið við Viðlagasjóð hefur
oft snert ákaflega viðkvæma
punkta bæði fyrr og siðar og er
það ekki óeðlilegt í eins sérstæðu
máli og tilefni sjóðsins er. Mér
hefur ekki þótt neitt vont að vinna
að þessum málum. Þótt sumum
hafi ekki likað framkvæmd eða
afstaða til ýmissa þátta i starfi
Viðlagasjóðs, þá hefur þegar allt
kemur til alls verið skilningur á
þvi sem við höfum verið að gera,
en að sjálfsögðu hlutu að koma
upp vandamál þegar félagslegar
og fjárhagslegar ástæður rákust á
kerfið, sem hver stofnun verður
að byggja á í grundvallaratriðum.
Okkur eru reglur settar. en við
höfum lagt áherzlu á að leysa
málin."
„Hvernig er háttað mati á tjóni
eigna Vestmannaeyjakaup-
staðar?"
„Allt éjgnatjón er metið af
tæknimönnum sem Viðlagasjóður
hefur sett til þess. Þeir menn hafa
nána samvinnu við starfsmenn
bæjarins og bærinn mun fá tæki-
færi til að gera allar sínar athuga-
semdir við væntanlegt bótaupp-
Viðlagasjóður mun beita
sér fyrir ræktun Heima-
eyjar.
„ Hvað hyggst Viðlagasjóður fyr-
ir í sambandi við ræktun á þvi
gróðurlendi sem hefur skemmzt i
Vestmannaeyjum af völdum eld-
gossins og framkvæmda við
flutning á ösku um Heimaey"?
„Siðastliðið ár var eytt 5—6
milljónum kr. i ræktunartilraunir i
Eyjum og það getur orðið litið eitt
meira á þessu ári. Þetta hefur
verið gert samkvæmt tillögu Land-
græðslustjóra ríkisins og i sam-
vinnu við bæjaryfirvöld i Vest-
mannaeyjum. Það voru sýnilega
gerð mikil mistök á sínum tima að
vikurinn skyldi fluttur vestur i
gamla hraunið og í flugbrautina,
því frá báðum þessum stöðum
fýkur vikurinn út um Heimaey.
Þetta eru mistök, sem menn verða
að læra af.
Stjórn Viðlagasjóðs er Ijóst að
gróðurinn er mikið mál fyrir fram-
tíð Eyjanna og vill gera sitt til þess
að ræktun og lagfæring á
skemmdum gróðursvæðum megi
takast sem bezt. Einhverjar
milljónir i slikt verk er einber hé-
gómi miðað við allt annað, sem er
á ferðinni i þessu máli. Ég geri
mér vonir um að Viðlagasjóður
muni sjálfur fylgja þessu máli eftir
og verja til þess fjármunum áður
en sjóðurinn hættir," sagði Helgi
Bergs að lokum.
Eyjafólk fékk um 40%
tjóns greitt
í þvi sem að framan er skráð
koma fram beinar staðreyndir um
starf, gjöld og tekjur Viðlagasjóðs.
Á ýmsu hefur gengið í þessu starfi
og ýmislegt hefur verið sagt.
Starfsmenn Viðlagasjóðs hafa
unnið eftir settum reglum, en það
er löngu Ijóst orðið að þær reglur
voru allt of þröngur stakkur ef
raunverulegar bætur átti á annað
borð að greiða fyrir tjón af völdum
eldgossins — og afskriftareglan
hefur reynzt algjör firra. Það er
opinber yfirlýsing fyrir þvi að bæta
átti allt tjón af völdum eldgossins,
en reyndin hefur orðið sú að fólk
hefur að meðaltali fengið milli 40
og 50% bætur fyrir það tjón, sem
hver og einn varð fyrir i eldgosinu.
Ég hef fylgzt náið með þessu
máli, oft skrifað um það og gagn-
rýnt og bent á tiltekin dæmi í
afgreiðslu mála þannig að viðkom-
andi embættismönnum bar skylda
til að svara fyrir sig, ella segja af
sér störfum sínum. Aldrei hef ég
fengið fram nein viðbrögð frá
þeim sem stjórna kerfinu, þeir
hafa haldið sinu striki hversu vit-
laust. smekklaust og ólýðræðis-
legt sem það hefur verið og maður
hefur I mesta lagi heyrt sagt:
„Hvað er hann að æsa sig þessi".
Sá sem ætlaði að fylgjast til
hlýtar með ýmsum kerfum sem
Íslendingar setja upp þyrfti að
vinna við slikt fulla vinnu, þvi svo
mikil yfirbygging hefur kerfið
orðið á ýmsum sviðum, að þvi er
virðist fyrst og fremst kerfisins
vegna, en ekki vegna ibúa þessa
lands.
Samúðin þverr samhliða
þverrandi hættu
Þegar eldgosið stóð yfir i Eyjum
var samúð rikjandi með Eyja-
skeggjum, en þegar hættan er
liðin hjá, þverr samúðina að sama
skapi jafnhratt og jafnvel heldur
hraðar, þvi þá kemur bakslagið,
og sögusagnir fara á kreik. Um
tíma var talsvert deilt á Vest-
manneyinga og margir landsmenn
sem ekki kynntu sér málið héldu
því fram að Vestmanneyingar
hefðu stórgrætt á eldgosinu vegna
þeirra bóta sem þeir fengu. Þær
bætur reyndust þegar allt kom til
alls óverulegar miðað við tjón
manna, þótt þær gerðu talsvert
gagn samt sem áður. f þeim lið-
lega 5 milljörðum króna, sem virð-
ist ætla að verða lokatala Viðlaga-
sjóðs, hefur fólk í Vestmannaeyj-
um fengið greiddar 251 milljón kr.
fyrir meiri og minni skemmdir á
900 húsum og 227 milljónir króna
fyrir skemmdir á innbúi.
Þá hefur Viðlagasjóður greitt
1440 milljónir kr. fyrir 400 hús
sem ónýttust I eldgosinu, flest
fóru undir hraun, en önnur
skemmdust á annan hátt. Þarna er
um að ræða að meðaltali 2,7
milljónir kr. á hús, sem flest voru
ný og stór einbýlishús og sér hver
sem vita vill að þessar bætur hafa
hrokkið skammt fyrir nýjum hús-
um. Hef ég margoft bent á að
gamalt fólk fór verst út úr þessari
afgreiðslu með sín gömlu hús því
miðað var i einu og öllu við
afskriftir og brunabótamat 1973.
Þær bætur dugðu þvi skammt til
framkvæmda strax árið eftir, hvað
þá siðar. Að meðaltali voru
greiddar 270 þús. kr. í bætur fyrir
skemmdir á þeim 900 húsum sem
hlutu slíkar bætur og hver sem
fylgdist með málum í Eyjum vissi
að þær bætur dugðu i fæstum
tilfellum til þess að koma húsum í
þokkalegt lag hvað þá samt lag.
Minnihluti
Viðlagasjóðsfjár
í hendur Eyjaskeggja
Stór liður i útgjöldum Viðlaga-
sjóðs eru greiðslur sem hafa stór-
bætt húsakost þeirra byggðarlaga
sem létu af hendi aðstöðu fyrir
Viðlagasjóðshús, stórar upphæðir
eru þær sem greiddar hafa verið til
iðnaðarmanna á fastalandinu
bæði vegna húsbygginga og björg-
unarstarfa og aðgerða i Vest-
mannaeyjum. Þannig hefur minni-
hlutinn af ráðstöfunarfé Viðlaga-
sjóðs farið í gegnum hendur Vest-
manneyinga eða liðlega 2000
millj. kr. en það er nokkurn veginn
sama upphæð og nemur aflaverð-
mæti þess sem Binni f Gröf lagði á
land I sinni skipstjóratíð, miðað
við fiskverð 1973.
Það var nú allt og sumt.
Það var ótrúlega há upphæð hjá
einum skipstjóra og áhöfn hans.
en ekki langt frá því að vera
algeng, en sem bótafé fyrir það
tjón sem varð í stærstu verstöð
landsins þá er upphæðin ótrúlega
lág og allt of lág eins og raun ber
vitni.
Ég nefndi fyrr að þær bætur sem
fólk fékk hafi verið i raun milli 40
og 50% og er það ekki ofreiknað.
Sama er að segja um bæturnar til
Bæjarsjóðs Vestmannaeyja. Hann
hefur nú fengið milli 500 og 600
millj. kr. upp i væntanlegar bætur
og að sögn formanns stjórnar Við-
lagasjóðs er það meginhlutinn af
endanlegri tölu. Það hefur verið
þægilegt fyrir bæjarsjóð Vest-
mannaeyja að fá 4 millj. kr. á
hverjum mánudegi lengst af eftir
gos og það verður fróðlegt að sjá
uppgjörið á þvi hvernig það fé
hefur verið notað. en nánari út-
skýring hefur ekki enn fengizt i
bæjarstjóm Vestmannaeyja.
2000 millj. kr. vantar
í dæmið í Eyjum
Einstaklingar og fyrirtæki i
Eyjum hafa sýnt mikinn dug og
áræði í að koma sinum málum i
rétt horf, en sama er ekki hægt að
segja um bæjarstjórn Vestmanna-
eyja. Hún hefur ekki náð þeim
tökum á málum, sem eðlilegt
hefði verið og þvi situr bæjar-
sjóður Vestmannaeyja nú uppi
með það að ef áætlaðar bætur til
bæjarsjóðs verða ekki mikið meiri
en þær bætur sem bærinn hefur
þegar fengið, þá vantar
Vestmannaeyjabæ um 2000
milljónir miðað við verðlag i dag
til þess að koma sínum málum i
sama horf og var fyrir gos. Það er
því stjórnvalda að meta þessa
stöðu upp á nýtt, einföld dreng-
skaparskylda. Kerfið hefur á
ýmsan hátt háð bæjarstjórn Vest-
mannaeyja, en það er ekki gild
afsökun fyrir allt stjórnleysið, og
sumar framkvæmdir hefur hrein-
lega ekki verið nokkur möguleiki
að vinna, því að bætur eru
miðaðar við verðlag 73. Er ekki
ástæða til að endurskoða það i
dag? Ef slikt verður gert, er
reyndar verið að mismuna fólki i
Eyjum annars vegar og bæjarsjóði
hins vegar i sambandi við tjóna-
bætur en á móti kemur að mikill
hallarekstur bæjarsjóðs kemur
niður á öllu fólki i Eyjum, svo
nýjar reglur i þessu efni væru
nokkur leiðrétting og styrkur til
þess einnig. Senn blasir alvaran
við i fjármálum Vestmannaeyja-
kaupstaðar, ef bæturnareru búnar
en framkvæmdirnar eftir.
Tölurnar í þessari grein eru
unnar samkvæmt upplýsingum úr
skjölum Viðlagasjóðs og það er
margt þar sem vekur spurningar,
ekki vegna þess að það sé óeðli-
legt, heldur vegna þess að sumt
kemur manni alltaf á óvart og
maður spyr, af hverju i fjáranum
varð þetta-niðurstaðan
Af hverju ekki til Eyja?
Toll og söluskattstekjurnar til
Þorlákshafnar til dæmis. Af hverju
var þessum 500 milljónum kr.
ekki ráðstafað til Vestmannaeyja?
Þar biða m.a. hafnarframkvæmdir
upp á hundruð milljóna króna og
uppsetning skipalyftu sem gæti
orðið mikil lyftistöng fyrir
byggðarlagið auk öryggis og hag-
ræðis fyrir bátaflota landsmanna.
Aðrar hafnir landsins eru alls góðs
maklegar, en þessir peningar
komu til vegna eldgossins í Eyjum
og úr því að það var ákveðið að
græða á gjöfum Norðurlandanna,
var að sjálfsögðu eðlilegast að
þeir peningar færu til uppbygg-
ingar t Eyjum. og ekkert annað.
Hvað var hvers?
Hver húsgrunnur undir Viðlaga-
sjóðshús kostaði 500 þús kr„ en
þess utan borgaði Viðlagasjóður
efnið í þá. Þarna semur einn og
sami aðilinn um byggingu allra
grunnanna, en samt sem áður er
engin hagræðing sjáanleg, eða
gróði af sliku fyrirkomulagi. Þetta
eru 9 tegundir húsa, einfaldir
grunnar i flestum tilfellum og eðli-
legt verð í slíkum fjöldasamn-
ingum hefði verið um 200 þús. kr.
á þessum tíma, en ekki 500 þús.
kr. Hvað var hvers?
Verkfræðikostnaðurinn er um
100 millj. kr. Það er stór liður i
heildardæminu; og undir þessum
lið er að finna reikning eins og
fyrrnefndan reikning Bárðar
Danielssonar arkitekts og verk-
fræðings upp á 1,5 milfj. kr. fyrir
ráðgjafastörf við val hústegunda
Viðlagasjóðs, ráðgjafastarfa sem
opinber embættismaður. Þar
reiknaði embættismaðurinn sér
laun upp á 3000 kr. fyrir ráðgjöf
við hvert húsanna 500 en teg-
undirnar voru aðeins 9 talsins.
Slik vinnubrögð gera aðra verk-
fræðinga tortryggilega.
Áætlaðar bætur til bæjarsjóðs
o.fl. upp á tæplega 1000 millj. kr.
1973 hafa ef til vill ekki verið
fjarri lagi miðað við verðlag það
ár, en þessar framkvæmdir sem
um er að ræða bæði byggingar,
gatnagerð og fleira eru meira og
minna óunnar ennþá af ýmsum
orsökum og því er það lágmarks-
krafa að tekið verði tillit til þeirra
verðhækkana sem hafa orðið
síðan við uppgjör þessara bóta.
Vestmannaeyingar hafa skilað
sinu framlagi til þjóðabússins ár
hvert þrátt fyrir eldgosið og gerðu
það meira að segja fyllilega sjálft
gosárið. I dag vantar ekki minna
en tvo milljarða króna til þess að
unnt sé að gera Vestmannaeyjabæ
svipaðan því sem hann var fyrir
eldsumbrotin og Vestmanneyingar
eiga fyllilega skilið að tekið sé
fullt tillit til þess i lokauppgjöri
Viðlagasjóðs. Verkfræðingar og
tæknimenn þeir sem hafa metið
þær eignir bæjarsjóðs, sem fóru
undir hraun i eldgosinu, hafa kom-
izt að raun um að þær eignir
jafngildi verðmætum upp á 370
milljónir kr„ sem er hlægilega lág
tala, en skýringin á henni er fyrst
og fremst sú að afskriftarreglum
hefur verið beitt á alla þætti tjóna-
matsins til hins ýtrasta og auk
þess kemur til óðaverðbólga, sem
hefur étið upp verðgildi þeirra
peninga, sem við var miðað 1973.
Afskriftareglan gilti einnig hjá
öllum einstaklingum. Það er því
Ijóst að fjármál Vestmannaeyja-
bæjar eru dæmi sem erfitt verður
að gera upp miðað við það að
Viðlagasjóður sé búinn að greiða
svo til allar skyldubætur til
bæja rins.
1973 var gerð kostnaðaráætlun
um lögn nýrrar skolpleiðslu út úr
Vestmannaeyjahöfn, en það er
mjög brýn framkvæmd síðan
aðstaðan breyttist i höfninni við
gosið. Þessi kostnaðaráætlun
hljóðaði upp á 70—80 millj. kr.
og Viðlagasjóður var reiðubúinn
að leggja þá þegar fram fé. Ekkert
hefur orðið úr framkvæmdum og
nú má gera ráð fyrir að slik fram-
kvæmd kosti hátt i 150 millj. kr.
Þarna hefur verðbólgan étið
70—80 millj. kr. af bótafénu, svo
eitthvað sé nefnt.
Það hefur verið óskynsamlegt
af bæjarstjórn Vestmannaeyja að
hafa ekki frumkvæðið i ákveðinni
skipulagningu allra þeirra þátta
sem þegar lá fyrir að þyrfti að
---------------------------------\
vinna eftir gos og slæleg er
frammistaða forsvarsmanna Vest-
mannaeyja varðandi kröfur um
raunhæfar tjónabætur. Sú linkind
hefur kostað hundruð ef ekki þús-
undir milljóna króna, en á sumu er
skýring og hana verður að taka
gilda svo raunhæfar bætur fáizt.
Óuppgert er hjá Viðlagasjóði
mat á bótum til Pósts og síma, en
reikna má með að þær bætur nemi
nokkrum tugum milljóna og á
sínum tima var þessu ríkisfyrir-
tæki greidd stór fjárupphæð fyrir
áætluð símaafnot björgunar-
mantia í eldgosinu. Þetta er að-
eins eitt af mörgum dæmum sem
sýna fram á að mestur hluti fjár-
muna Viðlagasjóðs hefur komið i
hendur annarra en Vestmanney-
inga. Nefna má hundruð milljóna,
sem sjóðurinn greiðir rikinu i vexti
af yfirdrætti sjóðsins i Seðla
bankanum.
Þá má minna á hvernig Póstur
og sími afgreiddi Vestmanney-
inga i eldgosinu. Margir þeirra
urðu að flytja margsinnis á einu
ári, allt upp i ellefu sinnum veit ég
til. Alltaf þurfti þetta fólk að
greiða flutningsgjald sima og svo
þegar Eyjaskeggjar komust aftur
út í Eyjar kórónaði rikisfyrirtækið
málið með þvi að rukka inn fullt
flutningsgjald af því að fólk hafði
fengið nýtt simanúmer i millitið-
inni.
Bærinn ásælist
túnabætur jarðeigenda
Rétt er að nefna hér eitt af
mörgum óleystum málum i sam-
bandi við tjón af eldgosinu. Er það
bætur fyrir túnin, sem nú eru á allt
að 200 metra dýpi undir hrauni.
Sumirjsamningar þar að lútandi
eru siðan frá 18. öld, aðrir finnast
ekki eins og gengur um slíkt.
Maður tók við jörð af manni og
nytjaði og hlúði að, en nú vill
bærinn eiga bæturnar sem
reiknaðar eru fyrir spildurnar og
eru þó flestir eigendurnir aldrað
fólk. Hér er um að ræða aðeins
20—30 millj. kr. og i sumum
tilvikum vill bærinn fá bætur, en i
öðrum er málið á hreinu varðandi
bæinn, en þetta mál er mjög erfitt
að gera upp á meðan bærinn held-
ur fast við kröfur sínar. Á meðan
brennur — bótaféð upp i verð-
bólgubálinu og enginn hefur not
af þvi. Sem dæmi nefni ég þrjá
jarðeigendur sem eiga inni bætur
hjá Viðlagasjóði, en hafa ekki
fengið þær ennþá vegna þess að
allt stendur fast. Magnús Péturs-
son bóndi á inni tæplega 1.8 millj.
kr. i bætur, Pétur Guðjónsson á
Kirkjubæ á inni liðlega 700 þús.
kr. og Eyjólfur Gislason á Bessa-
stöðum á inni um 300 þús. kr.
Það eru tugir manna sem misstu
land og bærinn gerir tilkall til
jarðnæðis sem er metið á 12 millj.
kr. Það þótti kynlegt á sinum
tíma, nú fyrir nokkrum árum,
þegar bærinn fór allt i einu að
segja upp fólki á jörðunum sinum
austur á eyju. en það er enn kyn-
legra eftir eldsumbrotin i túnum
þessa fólks að bærinn skuli vera
með puttana i málinu. Kyrrt hefði
mátt liggjal
Heildarúttekt á
málefnum
Vestmannaeyja
Eldgosið er liðið hjá og það er í
rauninni stórkostlegt hvað fólk
hefur áorkað á Heimaey, en
bæjaryfirvöld hafa ekki náð sér á
strik. Það er skylda islenzkra
stjórnvalda að gera heildarúttekt
á málefnum Vestmannaeyja áður
en Viðlagasjóður lýkur starfi sinu,
og láta hann Ijúka starfi sinu með
myndarbrag. Bætur til fólksins
voru i raun tittlingaskitur og hin
stranga afskriftarregla hefur ekki
siður farið illa með bæjarfélagið.
Það er þvi ekki til of mikils mælzt
að ríkisvaldið Ijúki afskiptum af
þessu sérstæðasta máli i sögu
íslenzkrar byggðar með SÆMD.