Morgunblaðið - 07.06.1975, Blaðsíða 16

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. JÚNl 1975
Íír bók Roberts Oonqnest:
Seinni grein
Stalín í ræðustól '52. Og
fyrir aftan hann nokkrir
sem þraukuðu blóðbaðið
og komust til metorða.
Hin ægilega
égnarstjórn:
Hreinsanir
Stalíns
á fjórða
áratugnnm
(Þær glefsur, sem hér eru
birtar úr bók Conquests, eru
mikið styttar)
Úr kaflanum: í miðju stjórn-
kerfisins.
ÁRIN 1937—38 sendi Yezhov
Stalín til yfirlesturs 383 lista með
nöfnum þúsunda manna, sem
töldust nægilega mikilvægir til
þess að leita þyrfti staðfestingar
Stalins, sjálfs, áður en þeir voru
teknir af lífi. Yezhov var við völd
einungis rúm tvö ár og reyndar var
hann skemur með fullum afköst-
um. Þetta þýðir að Stalín fékk að
meðaltali nokkru tiðar en annan
hvern dag lista með nöfnum
manna, sem áttu mál sin undir
úrskurðum herráðsins. Einn sagn-
fræðingur í Ráðstjórnarrikjunum
segir 40000 nöfn hafa verið á
listunum. Við getum séð Stalín
fyrir hugskotssjónum okkar, þar
sem hann kemur inn á skrifstofu
sina og litur yfir stafla af nýkomn-
um óafgreiddum málum. í staflan-
um er oftast að finna lista með
rúmlega hundrað nöfnum manna,
sem eiga liflát yfir höfði sér. Það
er liður i daglegum störfum hans í
Kreml að lita yfir þessa lista og
samþykkja aftökur mannanna.
Erindi gátu verið þannig:
Félagi Stalín.
Ég sendi þér fjóra lista yfir fólk,
sem býður dóms herráðsins, og
vænti ég samþykkis þíns
1. Listi yfir almenna þegna
2 Listi yfir fyrrverandi hermenn.
3 Listi yfir fyrrverandi starfsmenn
leynilögreglunnar
4 Listi yfir eiginkonur óvina
alþýðunnar.
Ég óska heimildar til að dæma
viðkomandi sek og til fyrstu gráðu
refsingar.
Yezhov
Ræðumaðurinn, sem vitnaði til
þessa erindis, flutti ræðu slna eftir
að Stalín var allur og lét þess
getið, að sá sem hlaut fyrstu
gráðu refsingu var skotinn. Stalin
og Molotov athuguðu þessa lista
og á sérhverjum þeirra má sjá
áritunina: Samþykkur — J.
Stalín, V. Molotov.
Ákvarðanir um handtökur og
jafnvel handtökuheimildir voru oft
undirritaðar mörgum mánuðum
áður en látið var til skarar skríða.
Það kom þó fyrir, að forystumenn
væru sæmdir hinum merkustu
orðum sama daginn og þeir síðan
voru handteknir. Einn af foringj
um N.K.V.D gaf þá skýringu á
þessu að lögreglumenn gerðu ein-
ungis næsta yfirmanni sinum
grein fyrir þvi hvernig þeim sækt-
ust rannsóknir þeirra og síðan
veitti Yezhov Stalin einum upplýs-
ingar um gang mála
Úr kaflanum: „Glæpamenn-
irnir" og „glæpir" þeirra
Þegar maður hafði verið hand-
tekinn og settur í fangaklefa, var
það undir hælinn lagt. hvort hann
var þegar i stað leiddur til yfir-
heyrslu eða látinn bíða um
stundar sakir. Á meðan gafst
honum e.t.v. tækifæri til að ræða
við klefafétaga sína og jafnvel
uppgötva, hver glæpur hans kynni
að verða. I upphafi hreinsananna
héldu hinir nýhandteknu jafnan að
hinir fangarnir væru sekir, það
hefðu aðeins átt sér stað mistök
sem leitt hefðu til handtöku þeirra
sjálfra. I kringum 1937 virðist al-
menningi utan fangelsanna þó
einnig hafa verið orðið það Ijóst,
að hinir ákærðu voru sem komu
nýir i fangelsi, út frá því, að klefa-
félagar þeirra væru einnig sak-
lausir og hefðu hlotið sömu örlög
og þeir sjálfir.
Þeir sem einhvern timan höfðu
átt viðskipti við útlendinga máttu
vera fullvissir um fengelsun fyrr
eða siðar. Þeir sem höfðu verið
erlendis — eins og t.d. Starostin-
bræðurnir, sem voru helztu knatt-
spyrnustjörnur Ráðstjórnarríkj-
anna fyrir heimsstyrjöldina, —
voru nærri allir í þrælkunarvinnu-
búðum á fimmta tug aldarinnar.
Aðstoðarforstjóri dýragarðs
Moskvu, Kalmanson prófessor,
hafði gengið i skóla erlendis, og
klefafélagar hans gerðu þvi þegar
i stað skóna að hann yrði dæmdur
„njósnari". Eftir fyrstu yfirheyrsl-
Vishinsky saksóknari: Réttar-
höld voru engin nauðsyn.
una kom hann sigri hrósandi aftur
inn í klefann og sagði, að hann
yrði einungis dæmdur fyrir
skemmdarverk, — 16% af
öpunum hans hefðu drepist úr
berklum (hann benti þeim
jafnframt á að það væri að visu
minna hlutfall en jafnan gilti um
dýragarðinn i London).
Jafnvel þótt aðstandendur
hinna dæmdu væru ekki teknir
höndum, varð hlutskipti þeirra
hræðilegt. Heimildir greina frá
þrælkunarvinnubúðum að bylting-
unni lokinni. Fyrsta reiðarslagið
reið yfir útlendinga, sem búsettir
voru i Rússlandi og menn af er-
lendu þjóðerni sem öðlast höfðu
rikisborgararétt. Slíkir aðilar áttu
enga áhrifamikla talsmenn i
flokknum og lágu vel við höggi
gagnvart ásökunum um njósnir
fyrir erlend riki. Útlendingarnir
tóku að streyma til aftökuklef-
anna seint á árinu 1936.
Kjallaranum undir Lybyanka
fangelsi hafði verið deilt niður í
ganga með klefaraðir á báða bóga.
I hversdagslegri einhæfni komu
fangarnir hver af öðrum, afklædd-
ust i einum af klefunum og klædd-
ust síðan hvitum nærfötum ein-
göngu. Þannig klæddir voru þeir
leiddir i aftökuklefann, og skotnir
í hnakkann með átta skota hrið-
skotabyssum. Læknir gaf siðan út
dánarvottorð, siðasta vottorðið
sem fest var i skjalamöppu við-
komandi fanga. Kona hafði þann
sérstaka starfa að þvo oliudúkinn,
sem varði gólfið.
Þannig var þessu viðar háttað. I
Gorki voru t.d. frá fimmtiu til
sjötiu menn teknir af lifi á dag „I
aðalstöðvum N.K.V.D. við
Vorobievka-götu. Einn fanganna
hafði það hlutverk, að hvítkalka
veggi fangaklefanna, þar sem hin-
ir liflátnu höfðu dvalið áður en
þeir voru leiddir til aftöku i aðal-
stöðvum N.K.V.D. Þetta var gert
til að fela nöfnin, sem hinir dauða
dæmdu höfðu krotað á veggina.
Úr kaflanum: „Arfleifð
ógnarstjórnar".
Fyrir utan 440000 almenna
pólska borgara tóku Rússar einnig
u.þ.b. 200000 pólska hermenn til
fanga i september 1939. Flestir
yfirmannanna og nokkur þúsund
óbreyttra hermanna voru sendir í
þrælkunarbúðir i Starobelsk, Kozi-
elsk og Ostachkov
Þegar Ráðstjórnarrikin drógust
inn i styrjöldina, varð það að sam-
komulagi milli fulltrúa Pólverja og
yfirvalda i Ráðstjórnarrikjunum,
að pólskum föngum yrði heimilað
að yfirgefa Rússland og mynda
sjálfstæðan her i Mið-
Áusturlöndum. Pólsku fulltrúarnir
afhentu Rússum lista yfir þá
pólska hermenn, sem vitað var að
Rússar hefðu tekið höndum, en
sem ekki höfðu verið látnir lausir.
Tíu sinnum hreyfði pólski sendi-
ráðherrann Kot prófessor þessu
máli við Molotov og Vishinsky frá
þvi i október 1941 og þangað til i
júní 1942. Honum var ávallt
svarað á þann veg, að öllum pólsk-
um föngum hefði verið sleppt.
í apríl 1943 tilkynntu Þjóð-
verjar, að þeir hefðu fundið fjölda-
grafir I Katyn-skógi nærri Smol-
ensk með líkum Pólverja, sem
teknir hefðu verið af lifi. Tveimur
dögum siðar sendu rússnesk yfir-
völd frá sér tilkynningu þess efnis,
að pólskir liðsforingjar hefðu verið
skildir eftir i fangabúðum á
Smolensksvæðinu, og þeir hefðu
siðan fallið í hendur Þjóðverja.
Þessi frásögn var alls ólík fyrri
Framhald á bls. 27
Aftöknllstar,
ofsóknlr
og morðin
í Katyn-skógi
þvi, að í Prozorovsky-skógi
skammt frá Moskvu hafi fjögur
börn fundizt mikið særð. Þau
höfðu reynt að ráða sér bana öll í
einu. Feður þeirra höfðu verið liðs-
foringjar i N.K.V.D. og höfðu allir
verið teknir af lífi. Dóttir aðstoðar-
yfirmanns eftirlitsdeildar i Rauða
hernum, Alexanders Karins (hann
og eiginkona hans voru tekin
höndum og skotin), var 14 ára
1937. Einn af mönnum Yezhovs
settist að i ibúð Karins og visaði
dótturinni út á götuna. Hún sneri
sér til bezta vinar föður hennar,
Shpigelglas, sem var aðstoðar-'
maður yfirmanns útlendingaeftir-
lits N.K.V.D. Sá skaut yfir hana
skjólshúsi eina nótt, en næsta dag
skipaði ritari Yezhovs honum
beinlinis að reka stúlkuna út.
Shpigelglas minntist þá þess, að
stúlkubarnið ætti ættingja i
Saratov og sendi hana þangað.
Tveimur mánuðum siðar kom hún
aftur til hans: ,. Hún var föl, og
augu hennar þrungin beizkju.
Allur bernskublær var horfinn."
Meðan hún dvaldi i Saratov hafði
hún verið neydd til að halda ræðu
á fundi „frumherjanna" og lýsa
ánægju sinni yfir aftöku foreldra
sinna og kalla þá njósnara.
Úr kaflanum: Yfirheyrslan.
Liðsforingjar N.K.V.D. kenndu
aðferðina við Yezhov, en hún fólst
i þvi að varpa þeirri ábyrgð og
skyldu á herðar hins handtekna,
að byggja upp sök á hendur sér. Ef
sakborningurinn greindi einungis
frá saklausum athöfnum vargripið
til hörkulegri aðferða, en fórnar-
lambið varð engu að siður að
spinna þráðinn i hina endanlegu
játningu. Einstaka fangar urðu
smám saman (með vitund og vilja
fangelsisyfirvalda) sérfræðingar i
þvi að hjálpa græningjum að búa
til hæfilega mergjaða, fullnægj-
andi játningu, og spöruðu þannig
báðum aðilum fyrirhöfn.
Úrkaflanum. „Réttarhöld".
Háttsettur embættismaður í
Ráðstjórnarrikjunum sagði fyrir
Molotov: Hann staötesti
dauðadómana með Stalín.
nokkrum árum: „Mörgum var
tortýmt án réttarhalda og rann-
sókna. „Vishinsky var hlynntur
því að fara kringum bókstaf lag-
anna. Hann sagði oft: „Þegar um
það er að ræða að uppræta and-
stæðinga, er alveg eins gott að
gera það án réttarhalda". Fyrir
1937 virðist hafa verið fremur
fátitt að taka menn af lifi án
undangengis einhvers dómsúr-
skurðar" nema þá andstæðinga
byltingarinnar, sem drepnir voru I