Morgunblaðið - 26.09.1975, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. SEPTEMBER 1975
21
Sviðsljós frá fyrri öld
SAGAN af Þuríði formanni og
Kambsránsmönnum, sem nú er
á ný komin út hjá Helgafelli,
telst til sígildra ritverka
íslenskra. Og höfundurinn,
Brynjúlfur Jónsson frá Minna-
núpi, er í tölu okkar ágætustu
alþýðlegra fræðimanna fyrr og
siðar. Meðal fyrirmynda hans
voru íslendingasögur. Hann
leitaðist því ekki aðeins við að
segja satt og rétt frá samkvæmt
þvi sem hann vissi best heldur
einnig að segja vel frá, vekja
frásögn sína til lífs, hefja hana
til Iistar. Að hætti fornra höf-
unda valdi hann til frásagnar
fólk og atburði sem með ein-
hverjum hætti höfðu gnæft upp
úr hversdagsleikanum. Þuriður
formaður varð því tilvalin sögu-
persóna. Og Kambsrán var svo
sannarlega atburður sem jafn-
aðist á við stórtíðindi i fornsög-
um. Og þar sem unnt var að
fl<?tta þetta saman varð sagan
til.
Skekkjur má finna í vönduð-
ustu fræðiritum. Og vissulega
fundust veilur i sögu Brynjúlfs
þegar farið var ofan í saumana
á henni. En missagnirnar eru
hvorki stórfelldari né alvar-
legri en svo að í meginatriðum
stendur sagan óhögguð. Með
þessari nýju útgáfu Helgafells
fylgja bæði formáli Guðna
Jónssonar og ritgerð hans um
Þuríði formann auk nafnaskrár
og ýmissa málsgagna sem fróð-
legt er að bera saman við sög-
una. Eftir lestur alls þessa veit
maður ótrauðlega hvar hann
stendur andspænis sögu
Brynjúlfs
Timarnir kringum Kambsrán
adfarar h.að var framið
aðfaraií9- febrúar 1827)
voru róstusamir hér sem
annars staðar en þó einkum í
tveim sýslum landsins, Húna-
vatnssýslu og Árnessýslu.
Guðni Jónsson leitar orsakanna
í stjórnmálaástandi undangeng-
inna áratuga: „Hinar háleitu
hugsjónir stjórnarbyltingar-
innar: frelsi, jafnrétti og
bræðralag áttu sina andhverfu
hjá illa upplýstu fólki víða um
lönd og urðu að virðingarleysi
fyrir lögum og rétti eða að
kröfu um sjálftækan rétt.“
Litið var þó farið að draga úr
hörku refsiréttar á þriðja tug
nítjándu aldar miðað við það er
síðar varð. Og þar eð
Kambsránsmenn voru fjórir
saman og ekki bundnir neinu
fóstbræðralagi og líkast til ekki
lausir við tortryggni hver í
annars garð hlýtur maður að
furða sig á þvi nú, hálfri
annarri öld síðar, hvílikir
Bókmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
lukkurjddarar þeir hafa i raun-
inni verið: að gera sér minnstu
vonir um að verknaður þeirra
kæmist ekki upp! Af sögu
Brynjúlfs að ráða hefur grunur
fallið á þá svo til strax eftir
atburðinn þó nokkurn tlma
tæki að "draga saman svo
sterkar líkur að ganga mætti að
þeim og handsama þá. En líka
má lesa út úr frásögn Brynjúlfs
að ránsmennirnir hafa — auk
þess sem þeir hugðust auðgast
á ráninu — réttlætt það i sjálfs
augum, að minnsta kosti sumir
þeirra; talið sig eiga „sjálf-
tækan rétt“ til skildinga, dala
og spesía Hjartar í Kambi.
Eftir Kambsrán hafði Þórður
Sveinbjörnsson, sýslumaður i
Hjálmholti, í nógu að snúast.
Meðal annarra kallaði hann
fyrir sig Þuríði formann ef vera
mætti að hún gæti komið sér á
sporið.
Þuríður afsakaði sig að hún
gengi fyrir hann í karlmanns-
fötum en andspænis svo ótil-
hlýðilegu framferði hug-
kvæmdist yfirvaldinu þetta
svar:
„Ég hef heyrt fyrr en nú, að
þú gangir hversdagslega i kari-
mannsbúningi. En til þess
þurftirðu að sækja um leyfi; og
það leyfi skal ég útvega þér, ef
þú gefur mér vísbendingu um,
hverjir það muni vera, sem
rænt hafa i Kambi.“
Þolandinn I málinu, Hjörtur í
Kambi, slapp ekki heldur
áfallalaust frá skiptum sínum
við yfirvaldið þó hann, að vísu,
fengi peninga sína aftur: „Sagt
er, að sýslumaður hafi gert
honum tiltal fyrir það, að hann
hafði aldrei tiundað peninga
sína, — sem þá var skylt að
lögum, — og hafi Hjörtur orðið
að greiða honum talsverðar
bætur fyrir.“
Sá er einn kostur frásagnar
Brynjúlfs að hann greinir frá
mörgum smáatvikum sem
bregða þó, bæði hvert fyrir sig
og öll saman, ljósi yfir sögu-
sviðið, mannlífið, tíðarandann á
dögum Kambsránsmanna.
Erfitt er að gera sér í hugar-
lund hvernig lífið í raun og
veru var á einhverri tiltekinni
liðinni tíð þó heimildir um
minnisverða atburði séu til
bæði glöggar og margar;
kannski kemst ímyndunaraflið
aldrei nálægt því hvað þá meir.
Brynjúlfur var ekki samtíðar-
maður Kambsránsmanna,
fæddist ekki fyrr en ellefu
árum eftir atburðinn, en hafði
sögu sina meðal annars eftir
eldra fólki sem mundi hann.
Það er því ekki ófyrirsynju að
lífsmark munnlegrar frá-
sagnarlistar sé greinilegt í
þessu meginverki hans, til að
mynda samtöl sem hann leggur
í munn söguhetjum og þar fram
eftir götunum. Hefði hann haft
hugmynd um kröfur þær sem
lærðir menn gera nú um
heimildir og sannfræði og farið
eftir þeim má vera að saga hans
hefði að einhverju marki orðið
„réttari". En liflegri og
„sannari" aldarfarslýsing hefði
hún tæpast orðið. Aðséð er að
hann var ekki aðeins að skrá
annála stóratburða og segja
sögur af kynjakvistum og
afreksfólki heldur vildi hann
einnig nema — og láta aðra
Framhald á bls. 26
Ljóðum eru takmörk sett
□ Sigurður Pálsson:
□ Ljðð vega salt.
□ Heimskringla 1975
Sigurður Pálsson vakti ungur
athygli fyrir Ijóð, sem hann
birti í tímaritum. Nú hefur
hann sent frá sér bókina Ljóð
vega salt. Þetta er efnismikil
bók af byrjandaverki að vera,
nokkurs konar sýnishorn þess
hvernig ungt skáld, sem enn er
ekki fastmótað, yrkir. Þegar
litið er til yngri skálda er
ekkert vafamál að í hópi þeirra
er Sigurður Pálsson með þeim
fremstu. Af honum er góðs að
vænta.
Fullyrðingar ber að varast
þegar fjallað er um bók-
menntir, ekki síst verk ungra
skálda. 1 Ljóð vega salt kennir
margra grasa. Sum Ijóðin eru
til vitnis um hvaða skáld Sig-
urður Pálsson hefur lesið um
dagana, önnur eru aðefns
æfingar ungs og djarífhuga
skálds. Loks eru ljóð, sem
sanna að Sigurður hefur náð
umtalsverðum árangri. Gata
meistara Alberts, ljóðaflokkur i
tólf köflum, þykir mér með því
eftirminnilegasta i Ljóð vega
salt, en þess ber að geta að
Sigurður slær á ýmsa strengi í
bókinni svo að lesendur með
ólík sjónarmið geta flestir
fundið eitthvað við sitt hæfi.
Gata meistara Alberts er gata
í Paris, sem Sigurður Pálsson
þekkir af eigin raun. I ljóða-
flokknum dregur hann upp
mynd þessarar götu og lýsir
fólkinu, sem býr þar. Sigurður
Sigurður Pálsson
laðar fram andblæ Parísarlífs-
ins á glettinn hátt:
Bðkmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
þar við hliðina er dýralæknisstofa
ég hef stundum séð
gamlar konu sitja með skeflda
hunda ketti kanfnur mýs
f fanginu í biðstofunni
hef séð það gegnum hálfopnar dyrnar
og:
frú morin kembir hærurnar ein
klósettlaus gömul kona á annarri hæð
skammar kærulausan þvottinn
á gluggasnúru
skammar mig fyrir að stífla vaskinn
f minni fbúð
svo hennar stfflast lfka
skammar f hálfum hljóðum eigandann
fyrir að hafa ekki komið upp þægindum
svo hún verði alltaf að fara
á ólánlegt klósettið f húsagarðinum
°g:
ekki furða þó kettinum mfnum svelgist á
kötturinn étur allt
bréf utan af osti
kápu utan af hamlet
fölnaða rós f kókflösku
sem f blóma hlúði að einum tveimur
ef ekki þremur skilningarvitum manns
nú fá bargðlaukar kattarins
að kynnast henni fölnaðri
En sá veruleiki, sem Sigurður
Pálsson yrkir um, er ekki ein-
göngu framandi borgir og
landslag. I Ævisögu yrkir hann
um mann, sem var ungum
kennt „að ganga vel um hey /
og bölva ekki guðs gjöfum". í
Sprengisandi birtast myndir úr
íslenskri náttúru: óbyggðir,
hraunbreiður, norðurljós,
vörður. Ljóðið er þó fyrst og
fremst um Sprengisand ljóðs-
ins, ferð mannsins.
Viða í Ljóð vega salt er
málinu beitt á djarflegan og
nýstárlegan hátt. Sum Ijóðin
eru leikur að orðum og nug-
myndum (t.d. Smámunir).
Örstyttur (Ijóð fyrir svið: leik-
svið og leikrými ) eru líka í
þessum anda: absúrd prósaljóð.
„Ljóðum eru takmörk sett“,
stendur í Götu meistara
Alberts. Það eru orð að sönnu.
Aftur á móti er líklegt að skáld
með hæfileika Sigurðar Páls-
sonar reyni að ryðja þessum
takmörkum úr vegi. Bestu
ljóðin í Ljóð vega salt eru dæmi
um slíka viðleitni.
Húsfreyjan
Riverton.
á Engimýri f
húsráðendur voru og eru annál-
aðir fyrir gestrisni og góðar við-
tökur ferðamanna. Gestakoma
mikil og oft glatt á hjalla og
aldrei talið eftir að veita að
höfðingjasið enda líka höfð-
ingsbragur á öllu.
Tómas yngri var mikill hæfi-
leikamaður, framúrskarandi
fjörmaður og í höndum hans
léku öll verk. Hagsýnn en þó
’ijálpsamur og örlyndur við þá
sem bágt áttu. Tómas annaðist
um áratugaskeið fiskflutninga,
vann að skógarhöggi, rak gisti-
hús, allt samhliða miklum bú-
skap og frjósömum ökrum.
Þau hjón Magnúsína og
Tómas settu sér hátt takmark
og reyndu eftir fremsta megni
að glæða það fagra og góða i
sínum verkahring.
Magnúsina er stórgáfuð kona.
Tækifæri hennar til að mennt-
ast voru takmörkuð, en hún
aflaði sér þrátt fyrir það mik-
Helfíi Vigfússon:
Riverton
85 mílur norður af Winnipeg-
borg er fallegur, töfrandi bær.
Aðaldjásn hans er Islendinga-
fljót, er liðast í bugðum
gegnum bæinn. í Riverton er
blómlegt samfélag bænda,
fiskimanna, timburkaup-
manna, en aðaliðngreinin eru
bátasmíðar. Nýbyggt er mjög
fullkomið heimili fyrir aldraða,
en það hefir ekki verið tekið
formlega í notkun. Nýtízku
hótel, pósthús, verzlanir ágæt-
ar. Ibúar eru væntanlega rúm-
lega 1000, ber þar mest á Is-
lendingum, Ukrainufólki, Ung-
verjum og Indíánum.
Elzta og virðulegasta heimili
Rivertonbæjar er Engimýri,
sami ættstofninn hefir setið þar
siðan 1877. íslenzk tunga hefir
jafnan átt þar á heimilinu, sem
á öðrum bæjum i Fljótsbyggð-
inni, og á ennþá sérstaklega
góða málssvara. Landnemi
Engimýrar og ættfaðir Engi-
mýrarfjölskyldunnar Tómas
Ágúst Jónasson fæddist að
Engimýri í Öxnadal, Eyja-
fjarðarsýslu árið 1845 andaðist
í Riverton 1929. Merkar ættir í
Eyjafirði standa að honum,
nægir að nefna tvo þremenn-
inga við hann, Iistaskáldið ást-
sæla Jónas Hallgrímsson og
séra Zóphanías Halldórsson,
afa Hjalta Pálssonar, fram-
kvæmdastjóra og ættfræðings,
og systkin.
Meðal bræðra Tómasar
Ágústs má nefna fyrsta is-
lenzka prentarann í Vestur-
heimi Jónas Jónasson, lærði
hann hjá Birni Jónssyni á
Akureyri ritstjóra Norðanfara.
Jónas fluttist vestur 1874, bjó
um tíma i Fögruvik I Mikley en
siðan I Fljótsbyggð (Riverton)
og nefndi hús sitt Bjarkarlón.
Sigtrygg Jónasson þarf varla
að tala um, svo þekkt er nafn
hans, er stundum hefir verið
kallaður „faðir íslenzka land-
námsins í Canada“, fyrrum rit-
ari og aðstoðarmaður amt-
mannsins á Möðruvöllum P.
Havsteins. Sigtryggur varð
fyrsti Islenzki þingmaðurinn i
Canada 1896. Kona Sigtryggs
var Rannveig Ölafsdóttir Briem
timburmeistara að höfuðbólinu
Grund í Eyjafirði, en fóstur-
dóttir amtmannshjónanna að
Möðruvöllum frú Kristjönu og
Péturs Havsteins. Þau settu bú
að Möðruvöllum i Fljótsbyggð.
Kona Tómasar Ágústs var Guð-
rún E. Jóhannesdóttir Grims-
sonar bónda að Kjarna, Litla-
Hóli og víðar í Eyjafirði. Þau
hjón eignuðust 12 börn. Við
landnámsjörðinni tók Tómas
sonur þeirra.
Tómas Tómasson fæddist
1887 látinn 1972, kvæntist 1912
Magnúsínu Helgu Jónsdóttur f.
11. des. 1890, að Hvanneyri í
Árborg. Man. Umsvif voru
mikil, þvi Engimýri lá I þjóð-
braut, ein helzta menningar-
miðstöð Fljótsbyggðarinnar,
illar sjálfsmenntunar á ýmsum
sviðum.
En eitt er öóru athyglisverð-
ara og vekur stórkostlega
undrun, það er hin fullkomna
íslenzkukunnátta bæði rit- og
talmál. Orðgnóttin takmarka-
laus, rammislenzkt orðbragð,
fáir fæddra Canada-tslendinga
hafa töfra og glæsilega hrynj-
andi og sviphreinan blæ is-
lenzkunnar jafnmikið á valdi
sínu og Magnúsína. Hugur
hennar til íslands er sem hrein
lotning og helgur andblær
finnst er hún minnist landsins.
ísland og íslenzkt mál er
hennar óðal.
Þrátt fyrir takmarkalausa ást
hennar til íslands, blindast
ekki augu hennar fyrir kostum
og stórkostlegri fegurð Canada.
Því miður hefir Magnúsina
aldrei átt þess kost að heim-
sækja ísland.
Nú á efri árum hefir
Magnúsina fengist við málara-
list, auk hannyrða af ýmsu tagi.
Mynd sú sem hér fylgir sýnir
nokkrar mynda hennar.
Magnúsina er einlæg trú-
kona, og hefir af lífi og sál
unnið að kirkjulegum félags-
skap, þeim er hún tilheyrði,
Bræðrasöfnuði, kvenfélags-
deild, sat oftsinnis sem fulltrúi
ýms kvennaþing, sat i safnaðar-
stjórn Bræðrasafnaðar.
Mjög afkastamikil er
Magnúsína sem bréfritari, sem
virðist vera ættgengt, því marg-
ar frænkur hennar og frændur
hafa haft þessa eiginleika, og
vissulega er það einn liður í að
hafa vináttu, kunningssamband
við frændur og vini gegnum
sendibréf.
Tómas og Magnúsína eignuð-
ust 7 börn, 2 dætur eru látnar.
1) Telma Ingibjörg f. 10.3.
1913, látin. M. Leifur Pálsson,
smiður í Riverton. 2) Florence
Ágústína tviburasystir Thelmu,
hárgreiðslukona, þekkt sem
listmálari, húsfrú. M. Sigurjón
Marínó Jónsson, bóndi Glæsi-
bæ, Árborg, Man. P.O.Box 177
þau eru bl. 3) Jónína Guðrún f.
14.1. 1915, húsfreyja og ætt-
fræðingur i Winnipeg, gift Nor-
man Britten verzlunarmanni.
4) Helga Elísabet f. 9. okt. 1916,
húsfrú. M. Baldvin Baldvinsson
bóndi í Fagraskógi, Riverton.
Látinn. 5) Aðalheiður Kristin f.
22. jan. 1919. Látin. M. Truman
MacMillan. 6) Sesselja Grace f.
1. okt. 1921, húsfrú. M. Frank-
Hn Guðmundsson bóndi í Ár-
borg, eiga 2 dætur, önnur
þeirra Bernice sú eldri, er talin
í hópi efnilegustu listmálara
yngri kynslóðarinnar Vestan-
hafs. 7. Tómas Aðalsteinn f. 7.
okt., 1925, óðalsbóndi á Engi-
mýri, kv. eiga þau einn son
Tómas 6 ára gamlan.
Engimýrarfjölskyldan er afar
fjölmenn, en hér hefir ekki
verið talið upp nema lítið brot
afkomenda fyrsta landnema
Engimýrar.
■0