Morgunblaðið - 28.11.1976, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1976
c\ n
VER©LD
VIÐSKI PTALÍFIÐl
Af ávöxtunum skulið
þid þekkja þá?
LIFIÐ í SJONUMBB
Þegar hákarl-
arnir kunnu
að fljúga
Allt á sér blómaskeið einhvern
tíma — og einnig hákarlar. Nú
segjast bandarískir dýrafræðing-
ar hafa fundið ótvíræð merki um
gullöld hákarlanna. Það er í
gljúfrum miklum á nautabúgarði
í Montanafylki, tveimur kíló-
metrum yfir sjó. Dýrafræðingarn-
ir fundu þarna urmul steingerðra
hákarla. Þeir syntu forðum sæ,
sem nú er löngu þornaður;
kannski hafa þeir jafnvel þrifizt
um allan heim. En síðan eru liðn-
ar 320 milljónir ára.
Þarna, sem nú heitir í Montana,
voru hákarlar miklum mun fjöl-
breyttari að gerð en nú þekkist.
um að gagni i viðureignum við sér
stærri skepnur.
Fram að þessu hafa dýrafræð-
ingarnir í Montana fundið 64 teg-
undir hákarla, sem áður voru
óþekktir. Aragrúi beinagrinda
hefur varðveitzt þarna, líkast til
vegna þess,að set hefur hætzt
hratt á sjávarbotninn og grafið
fiska, sem ella hefðu eyðzt. Voru
sumir hákarlarnir svo vel geymd-
ir, að rækjuleifar fundust í kviði
þeirra. Af þessum steingerving-
um má ráða það, að hákarlar hafi
orðið fyrstir fiska til þess að laga
sig ;ð fjölbreyttum lífsháttum.
Löngu slðar komu til sögunnar
fiskar með beinagrind en ekki
brjósk eins og hákarlarnir; smám
saman tóku þeir fiskar einnig upp
fjölbreytta lífshætti og útrýmdu
þá flestum hákörlunum áður en
langt leið. En fyrir daga fiska með
beinagrindur töldu hákarlar
helming allra þekktra fiskteg-
unda. Hákarlarnir mega sem sé
muna sinn fifil gegurri...
— BOYCE RENSBERGER.
nuGwmmamm
UNITED Fruithringurinn var stofnað-
ur árið 1899. Allar götur upp frá því
hafa menn jafnan tekið hann til
dæmis um efnahagslega heimsvalda-
stefnu Bandarfkjanna. Fyrirtækið
hefur einkum átt ftök f Miðameríku-
rfkjum. Reyndar hafa framámenn
þess löngum haft töglin og hagld-
irnar í þeim löndum. Og þeir hafa
Ifka átt góða að í Bandarfkjunum,
verið nátengdir utanríkisráðuneyt-
inu, öryggisráðinu og CIA, banda-
rfsku leyniþjónustunni. Hefur þetta
oftlega birzt f verki. Árið 1954 lagði
CIA á ráðin um það að steypa stjórn
Jacobs Arbenz f Gautemala. Stjórnin
hafði þá gerzt svo djörf að leggja
hald á 200 þúsund ekra, sem United
Fruit hafði keypt eingöngu til að
keppinautar þess hrepptu þær ekki.
Sjö árum sfðar fékk CIA tvö skip úr
flota fyrirtækisins að láni til inn-
rásarinnar á Kúbu. Fidel Castro hafði
þá gert upptækar eignir United Fruit
á Kúbu, 100 milljóna dollara virði.
Fjölmargir mið-amerfskir stjórnmála-
menn hófust til valda fyrir tilstyrk
United Fruit eða féllu úr sessi fyrir
tilverknað þess. Ýmist stóð fyrir-
tækið að þessu upp á eigin spýtur
eða naut hjálpar bandarfskra yfir-
valda. Það er til dæmis um reynslu
miðamerfkumanna af United Fruit,
að það var jafnan nefnt ,,EI Pulpo"
suður þar; það þýðir „Kolkrabbinn".
Fyrir átta árum voru örlagatfmar
hjá United Fruit. Kvöld nokkurt f
september það ár voru hæst settir
menn f fyrirtækinu saman komnir í
klúbbi einum í Boston og biðu
manns, sem þeir vissu ekki hver var.
En þessi maður hafði fyrr um daginn
keypt 10 hundraðshluti í fyrirtækinu
og grunaði forráðamenn þess með
réttu, að hann hygðist Ifka komast
yfir afganginn. Hann hafði greitt 41
milljón dollara (7667 millj. kr.) fyrir
hina 10 hundraðshluti, og voru það
þriðju mestu viðskipti, sem orðið
höfðu í kauphöllinni í New York.
Hinn dularfulli kaupandi reyndist
heita Eli M. Black. Hann var Gyðing-
ur, fæddur og uppalinn f Póllandi.
Hann hafði verið vfgður rabbf meðal
Gyðinga, en snúið sér síðar að kaup-
sýslu og stofnað stórfyrirtæki, AMK
Corporation, sem seldi fyrir billjón
dollara á ári, þegar þarna var komið
sögu. En sagan er úr bók eftir
Thomas nokkurn McCann; hún heitir
„An American Company" og kom út
fyrir skömmu. McCann réðst til
United Fruit árið 1951. Hann var þá
19 ára. Hann byrjaði skrifstofu-
maður, en þegar Black kom til sög-
unnar var hann orðinn næstæðstur f
„almannategnslum" hjá United
Fruit. McCann var ekki á fundinum,
sem áðan var getið, en hann fylgdist
vel með þvf, sem fram fór þá og
síðan allt til ársins 1971. Þá sagði
hann upp starfi sfnu, en jafnvel eftir
það var hann f góðum vinskap við
marga þá framámenn United Fruit,
sem koma við sögu hans. Og áfram
með hana.
Um það bil, sem Black skarst f
leikinn, var United Fruit ekki sérlega
vel statt. Mikið gekk á í fjármálun-
um á þessum árum. Þótt undarlegt
megi virðast var slæmur fjárhagur
United Fruit einkum því að kenna,
hve fjármálastjórn þess var gætin og
íhaldssöm. En þannig var, að stjórnin
hafði varið geysimiklu fé til þess að
losa fyrirtækið úr langvinnum skuld
um. Voru hlutabréfin f því ekki hátt
skrifuð, þegar Black fór að kaupa.
Og hann lagði svo fram tilboð, sem
varla varð neitað. Fyrir hlutabréf,
sem þá voru metin til 56 dollara
(u.þ.b. 10.500 kr.) bauð hann ýmis-
leg bréf úr fyrirtæki sfnu, AMK, sem
metin voru 86—100 dollara virði
(16—18.700 kr).
í september 1970 var hann
kominn yfir fyrirtækið og auk þess
búinn að setja gamla starfsmenn
Framhald á bls. 17
Þaö voru hákarlar með horn upp
úr miðju höfði, aðrir áþekkir lúð-
um í laginu. Sumir höfðu sérlega
stóra ugga svo, að þeir gátu stokk-
ið úr sjó upp og svifið nokkurn
spöl í loftinu, aðrir höfðu grip-
klær fram úr kjálkunum og enn
aðrir voru dvergvaxnir, ekki
nema rúmlega þriggja sentimetra
langir.
Einn sá merkilegasti, sem
fannst þarna í Montana hafði bak-
ugga, sem lék á nokkurs konar
hjörum líkt og flugvélarstýri. Er
hann blakaði bakugganum gat
hann ,,snúið á punktinum“ og hef-
ur það áreiðanlega oft komið hon-
Concorde, Carter
og framtíðin

NtJ snemma í mánuðinum gat að
lita þessa fyrirsögn i franska blað-
inu Le Figaro, sem er heldur
íhaldssamt: „CONCORDE
GLAPPASKOT?" Um sömu
mundir birtist svohljóðandi fyrir-
sögn í Le Quotidien, sem hneigist
til vinstri: „CONCORDE -ER NtJ
ÖLLU LOKIÐ?“ Þarna var vissu-
lega ekki spurt út í loftið. Svo sem
allir vita stóðu Bretar og Frakkar
saman að smiði Concordeþot-
unnar, mestu farþegaflugvélar,
sem sögur fóru af. Það hefur
gengið á ýmsu fyrir Concorde
þessi ár, sem hún hefur verið á
lofti. Einkum hefur það þó staðið
henni fyrir þrifum, að hún fær
ekki að lenda nema á fáum stöð-
um á jörðinni. Það stafar nefni-
lega svo mikill ófriður af henni.
Þetta kemur sér illa fyrir breta
og Frakka. Concordevélarnar eru
geysidýrar i smiðum. Og sárafáir
hafa treyst sér til að kaupa þær
fram að þessu. Nú þykjast ýmsir
sjá fram á það, að Concordeævin-
týrið endi með fjárhagslegum.
ósköpum, bæði f Bretlandi og
Frakklandi. Reyndar hafa margir
verið á móti Concorde frá byrjun.
En því hljóp nú þessi æsingur I
Eirðarleysi,
brennivín —
og 50 bækur
JACK London var vinsælastur
og bezt launaður höfundur I
Bandarfkjunum um sfna daga
Hann hafði jafnan mikið umleik-
is; hann var líka róttækur f skoð-
unum og komst af þessu oftar f
fréttirnar en aðrir höfundar,
jafnvel oftar en Hemingway og
Mailer sfðar meir. London skrif-
aði 50 bækur á 17 árum og eru
það fádæma afköst. Þessar bækur
voru skrifaðar af hamslausum
Iffsþorsta og gegnsýrðar þjóð-
félagsgagnrýni, sem höfundurinn
stenfdi að kjarna valds og forrétt-
inda og færði þannig von þeim,
sem lftils máttu sfn. Nú eru 60 ár
liðin frá þvf London dó. Enn ná
bækur hans máli á þann kvarða,
sem alltaf gildir: menn lesa þær.
Um þessar mundir eru einar 80
útgáfur verka hans á almennum
markaði. Ein skáidsaga hans að
minnsta kosti („Óbyggðirnar
kalla“) og sex eða sjö smásögur
eru öruggar á skrá um mestu
VANGASVIPURI
skáldrit bandarfsk fyrr og sfðar.
Verk Londons hafa verið þýdd á
68 þjóðtungur og aflað honum
langfrægðar vfða um lönd, eink-
um f Evrópu. I janúar sfðastliðn-
um voru 100 ár frá fæðingu Lond-
ons. En f föðurlandi hans, Banda-
rfkjunum, varð þess þó varla get-
ið nokkurs staðar; að minnsta
kosti varð enginn hávaði af því
tilefni.
London var sonur Floru nokk-
urrar Wellman, andatrúarkonu,
sem nefndi Wilfiam Chaney,
stjörnuspeking, föður að drengn-
um. En sá kom ekki meira við
söguna. Þegar Jack var nfu mán-
aða giftist móðir hans John Lond-
on, farandverkamanni og bónda;
drengurinn hlaut svo nafn af hon-
um.
Fjölskyldan var lengstum fá-
tæk. Sfðar sagðist Jack oft hafa
„langað f kjöt“, og mun það hafa
verið fáséð á borðum. 10 ára var
hann farinn að selja blöð á götun-
um og 14 ára vann hann 10 stunda
vinnudag f niðursuðuverksmiðju.
Þar fékk hann reynsluna, sem
hann notaði seinna f „FráviIIing-
inn“, fræga sögu af barni, sem
þrælar f verksmiðju.
16 ára var Jack orðinn allharðn-
aður, farinn að drekka brennivfn
ómælt og lét sér fátt fyrir brjósti
brenna. Hann gerðist forsprakki
ostruveiðiþjófa við San
Franciscoflóa. Sfðar skipti hann
um og gekk f lið með landhelgis-
gæzlunni. 17 ára munstraði hann
sig á selfangara, sem sigldi á Jap-
an og Beringshaf. Þá fékk hann
efniviðinn f „Sæúlfinn** og þann
alkunna voðamann (Jlf Larsen.
Ári seinna steig London á land f
Bandarfkjunum og lagðist á flakk
yfir þau. Þrjá mánuði sat hann
inni f Niagarafangelsi, fyrir það,
og margt annað bar til tfðinda, en
heim komst hann þó um sfðir. Svo
kom upp gullæðið mikla og allir,
sem vettlingi gátu valdið þustu til
Klondike að verða rfkir. Þá var
Jack London orðinn 21 árs; hann
fór auðvitað Ifka. E’ ,i fann hann
gull. En hann 1 Jði, eins og
endranær, ómetanlegan efnivið f
sögur upp úr krafsinu, efni f bæk-
ur, sem gáfu milljón dollara f
aðra hönd áður lauk.
Reynsla hans af almennri
verkamannavinnu, eins og hún
gerðist á þessum árum, varð til
þess, að hann strengdi þess heit
að verða aldrei framar „vinnu-
dýr“. Hann einbeitti sér nú að þvf
að læra til rithöfundar. Og hann
gekk að þvf með sama dugnaðin-
um og öðru. Hann las og skrifaði
18—20 tfma á dag og hélt svo
áfram þar til hann var nærri bú-
inn að missa heilsuna.
Hann var orðinn 23 ára, þegar
hann seldi fyrstu sögu sfna. Það
var árið 1899 og hann fékk fimm
dollara fyrir söguna. Árið 1903
kom “Obyggðirnar kalla" út og
varð strax geysivinsæl. Árið eftir
kom út „Sæúlfurinn". Þá var
London 29 ára og þegar orðinn
vinsælastur allra bandarfskra
höfunda.