Morgunblaðið - 30.01.1977, Blaðsíða 26

— Þorsteinn 0.
Stephensen
Framhald af bls. 12
Kvaran, sem hann birti i Eimreiðinni
eftir lát frú Stefaniu gefi ljósari liug-
mynd um það hve hún var í senn
stórbrotin og yndisleg leikkona, en
nokkuð annað. Einar segir:
... Ég sá hana fyrst I gamansömu
hlutverki. Og nú er fljótt yfir sögu
að fara. Ég gleymdi allri gagnrýni.
Ég hlustaði og horfði hugfanginn.
Þegar fyrsta kvöldið sem ég sá
hana leika, var ég ekki i neinum
vafa um það, að hér var á ferðinni
hæfileiki, sem skipa mátti á bekk
með þvi besta i veröldinni, ef hann
fengi að njóta sin að fullu. Gamanið
varð létt hjá henni eins og gleðin í
barnssálur.um. Yndisleikurinn átti,
eftir því, sem hann speglaðist í min-
um huga, eitthvað mikið skylt við
morgunroðann á fjöllum og skýjum,
eða við vorið — sem einmitt var nú
líka að koma i þessari grein listar-
innar. Mér fannst öll þessi fegurð og
allur þessi léttleikur og öll þessi
listræna gleði og allur þessi yndis-
leikur vera eins og einhver ný opin-
berun, sem verið væri að veita yfir
þann litla og að öllu leyti fátæklega
bæ, sem Reykjavik var þá. Eða eins
og einn af mestu gáfumönnum
þjóðar vorrar, Þorsteinn skáld
Erlingsson, orðaði það: Hér var um
nýtt landnám að tefla. „Leiklistin á
íslandi er landnám Stefaní.uý, segir
hann í bundnu máii og óbundnu'. Og
það er hverju orði sannára. Vió hof-
um eignast góða leikendur síðan.
Það er mjög fjarrri mér að draga úr
þvi. En hún var fyrsta landnáms-
konan. Hún var morgunroðinn. Hún
var vorið.
Árin liðu, og list hennar breyttist
og magnaðist. Hlutverkin voru gjör-
ólík þeim, sem hún hafði byrjað á. í
stað þess leikandi gamans, sem
hafði verið byrjunin, kom nú margt
og margt annað, þar á meðal ástriðu-
þrungin alvara, sárar sorgir,
þyngstu vonbrigði og botnlaus
óhamingja. Allt þetta faðmaði list
hennar og mjög oft náði hún þeim
tökum á þvi sem vandasamast var,
að með afbrigðum hefði þótt, hvar
sem verið hefði i veröldinni...
Og síðar i greininni segir Einar
Kvaran:
Ég ætla mér ekki að reyna að gera
grein fyrir þvi, hvernig stóð á þeirri
miklu ástsæld, sem frú Stefania átti
að fagna sem leikkona — af því að
ég get það ekki. Það lýsir enginn
ilminum af rósum, af þvi að enginn
getur það. Mér finnst eitthvað kyn-
lega svipað um alla list, og ekki sízt
leiklistina. Ef hún er á háu stigi, þá
á hún eitthvert dularfullt eðli, sem
enginn lýsir, allt af vantar inn í alla
„lærdóms sundurhlutan", eins og
eitt skáldið okkar kemst að orði. Vér
getum tint til hin og önnur atriði
sem skifta máli. Vér getum t.d. sagt
um frú Stefaniu, að hún hafi verið
gáfuð og skilningsgóð. Hún var það.
Vér getum sagt, að hún hafi haft
...p.venjulega hæfileika til þess að
leggja sína eigin sál inn í hlut-
verkin. Hún hafði það. Vér getum
sagt, að rödd hennar hafi verið
dásamleg. Hún var það. Vér getum
sagt að hreyfingar hennar á leik-
sviðinu hafi verið yndislegar. Þær
voru það. Vér getum sagt, að hún
hafi verið gædd fyrirmannlegri
prúðmennsku, sem fleytti henni
langt. Hún var þeirri gáfu gædd.
Vér getum haldið svo áfram
nokkura stund með upptalning á
kostunum á list hennar. Og samt
verður alt af það eftir, sem mestu
máli skiftir — sjálf náðargáfa
listarinnar...
Frú Stefania Guðmundsdóttir lést þ.
16. janúar 1926, innan við fimmtugs-
aldur, og hafði þá lokið miklu og far-
sælu starfi fyrir leiklist á íslandi, auk
alls annars sem hún afrekaði um sína
æfidaga. Á fáum islenskum lista-
mönnum fyr og siðar hygg ég að betur
hafi sannast hið spaklega ljóðstef
Jónasar:
Hvað er langlífi?
Lífsnautnin frjóva,
alefling andans
og athöfn þörf.
En þegar við í dag heiðrum
minningu hennar hugsum við einnig
með þakklæti og virðingu til hinna
frumherjanna, sem ásamt henni lögðu
traustan og góðan grunn að islensku
leikhúsi við erfiðar aðstæður. Með frú
Stefaníu i broddi fylkingar tókst þeim
að flytja forgöngufánann á veglegan
stað, þar sem hann vel má sjást enn í
dag, og þar sem hann eggjar alla
íslenska leikhúsmenn, bæði í nútið og
framtið, að stefna hátt I list sinni.
Ég vil svo að síðustu fyrir hönd
stjórnar minningarsjóðsins sem
tengdur er nafni frú Stefaníu, láta i
ljós ánægju okkar með rausn og
góðvild sem þrir merkir leiklistaraðilar
hafa sýnt sjóðnum i tilefni af aldar-
afmælinu, en þeir eru leikhúsin í
Reykjavík og Félag islenskra leikara.
Þessir þrír aðilar hafa i dag hver um
sig sent sjóðnum peningaupphæðir að
gjöf sem ég hérmeð þakka fyrir hönd
sjóðstjórnar.
Ég vil að lokum vekja athygli allra
íslenskra leikhúsmanna á þvi að
minningarsjóðurinn er sameign þeirra
allra. Hann var gefinn þeim af einlæg-
um vinarhug og mikilli rausn tveggja
fátækra listamanna. Hann væntir sér
líka, vegna upphafs sins og tilgangs,
stuðnings og velvildar þeirra allra.
Á sama hátt vona ég að minning
þeirrar mætu konu sem við heiðrum í
dag verði í æ ríkara mæli dýrmæt
sameign allrar þjóðarinnar. Sú ein
viðurkenning hæfir, fyrir hið mikla
framlag hennar til íslenskrar
menningar. Hún var einn af bestu lista-
mönnum íslands.
— Bjarni
Framhald af bls. 13.
samast var, að með afbrigðum hefði þótt, hvar sem
verið hefði í veröldinni...“ Eða eins og einn af mestu
gáfumönnum þjóðar vorrar, Þorsteinn skáld Erlings-
son, orðaði það: Hér var um nýtt landnám að tefla.
„Leiklistin á íslandi er landnám Stefaníu," segir hann
í bundnu máli og óbundnu. Og það er hverju orði
sannara. Við höfum eignast góða leikendur síðan. Það
er mjög fjarri mér að draga úr því. En hún var fyrsta
landnámskonan. Hún var morgunroðinn. Hún var
vorið.“
Hinn snjalli rithöfundur Jónas Jónsson frá Hriflu
lýsir frú Stefaníu þannig í ritverki sínu „Aldamóta-
menn“: „Stefanía Guðmundsdóttir brást aldrei vonum
landa sinna, hvorki í leikmenntinni eða sem mann-
dómskona. Hún var gædd fágætum meðfæddum leik-
listargáfum. Með stórþjóð myndi hún hafa getið sér
alþjóðlega frægð fyrir afburði í leikmennt.
Forlögin höfðu að vísu ekki ætlað henni frægðar-
göngu í stórlöndum heimsins, en hún var eins og
skáldið sagði, landnámskona í íslenzkri leikmennt.
Stefanía Guðmundsdóttir sannaði með afrekum sínum
í leiklist að íslendingar geta í þeirri list tekið þátt í
keppni við afburðamenn stærri þjóða.
Eftir fyrsta sigur sinn á leiksviðinu gekk Stefanía
strax í hina vösku, fámennu sjálfboðaliðssveit leik-
listarvina í Reykjavík. Henni tókst á löngum starfs-
tíma að leysa af hendi hin fjölbreyttustu verkefni á
leiksviðinu. Jafnframt stýrði hún heimili sínu og ól
upp mannvænleg börn. .. Hún var góð móðir barna
sinna og öfundarlaus drottning í Iðnó.“
Indriði Einarsson segir svo um frú Stefaníu í bók
sinni „Menn og listir: „.. . frú Stefanía hreif áhorfend-
ur með æsku sinni og fjöri og með því hugrekki sem
hún hafði til þess að sökkva sér í hlutverkið og sleppa
sér alveg.
Það var meiri æska og yndisþokki yfir henni á
leiksviði en hér hafði sést áður. Hún hafði góða
söngrödd en ekki mikla og fór vel með hana. En mesti
kostur hennar og bezti sem leikkonu, var málrómur-
inn. Rödd hennar var þægileg og hlý og skýr. En fögur
rödd er hin mesta prýði á leiksviði. Og hún var
náðargjöf frú Stefaníu."
Öll börn þeirra hjóan 6 að tölu hafa komið fram á
leiksviði, en eins og kunnugt er varð næst elsta dóttir
þeirra, frú Anna Borg-Reumert, kunnust systkina
sinna og frægust, og var það öllum sem þekktu hana
mikið hryggðarefni, er hún lézt af völdum hins mikla
flugslyss er flugvélin „Hrímfaxi" fórst fyrir mörgum
árum, og þá ekki sízt ástvinum hennar. En áður hafði
fjölskyldan orðið fyrir öðru sáru áfalli, þegar eigin-
maður frú Þóru lézt á stríðsárunum.
Ég, sem þessar línur rita, átti því láni að fagna, að
eiga heima í húsi þeirra hjóna, frú Stefaníu og Borg-
þórs, að Laufásvegi 5, um 6 ára skeið, á árunum 1914
til 1921, ásamt foreldrum mínum.
Það er bjart yfir þessum tíma í huga mínum og
myndir þær sem ég geymi frá þessum árum eru góðar
og fagrar. Þessvegna langar mig til að rita þessar
línur.
Mér fannst þau hjónn ákaflega traustar og góðar
manneskjur. Frú Stefanía hin glæsilega kona og fyrir-
myndar húsmóðir, ákaflega ljúf í umgengni eins og
eignmaður hennar, Borgþór, og „systir" Sólveig, eins
og hún var kölluð, virt og elskuð af öllum.
Og oft var glatt á hjalla, þegar við krakkarnir í
húsinu og krakkarnir úr nágrenninu lékum okkur á
Laufásveginum, fórum t.d. í danskan boltaleik, og
ekki skemmdu húsbændurnir leik okkar krakkanna,
okkur þótti mest gaman þegar Öskar var líka með.
Mikil og einlæg vinátta ríkti á milli frú Stefaníu og
fjölskyldu hennar, og foreldra minna, systra og mín
alla tíð, og voru þær frú Stefanía og móðir mín og
fóstra hennar vinkonur frá því áður en frú Stefanía
giftist, enda nábýlisfólk í miðbænum.
Þegar frú Stefanía hætti að leika vegna veikinda
sinna, hafði hún leikið í 32 ár og hlutverkin voru orðin
nálægt 90, en eiginmaður hennar kom einnig mikið
við sögu þegar um leikhúsmál var að ræða og var
einnig einn af stofnendum Leikfélags Reykjavíkur
eins og frú Stefanía, árið 1897.
Það hefir áreiðanlega verið erfitt oft og tíðum „í
gamla daga“ eins og við segjum stundum, að stunda
leiklist jafnframt erilsömum daglegum störfum, og
bera lítið eða ekkert úr býtum fyrir leik sinn við
erfiðar kringumstæður en ánægjuna af starfinu, og
má með sanni segja að nú sé öldin önnur.
Ég lýk þessum orðum með blessunaróskum til fjöl-
skyldu frú Stefaníu, og innilegu þakklæti fyrir ein-
læga vináttu á liðnum árum.
Blessuð sé minning hinna mætu hjóna, frú Stefaníu
og Borgþórs, og ástvina þeirra sem látnir eru.
.......*******......*....«1.
Rey kj aví kurbréf
Laugardagur 29. janúar...
Framhald af bls. 25
skýrt afmörkuð stefna í þeim
greinum, sem flokkurinn lætur
sig varða. Daglegt lif þjóðar
býður upp á óendanlega fjöl-
breytni í atvikum og kringum-
stæðum. Stjórnmálamaður eða
stjórnmálaflokkur, sem er ekki
reiðubúinn að mæta óvæntri
uppákomu með þaulhugsaða
stefnu með hugmyndafræði að
baki, verður aldrei leiðandi afl til
langframa. Hann mun að sjálf-
sögðu stundum hitta naglann á
höfuðið, benda á snjalla lausn, en
það verður tilviljunum háð. Það
vantar samræmi og markmið í
aðgerðir hans; hann mun snúast á
sama blettinum og hinar dagfars-
snjöllu hugmyndir munu ekki
gera lífsverk hans stórt. Hug-
myndafræði felur í sér markmið
og aðferðir. Maður með raunsæja
hugmyndafræði veit hvenær
hann á að taka ákvarðanir og
hvenær hann verður að láta
fallega áferð lönd og leið —
stefnumark hans er í framtiðinni
og hann hikar ekki við aðgerðir
sem eru óvinsælar skamma hríð,
ef endanleg niðurstaða leiðir til
velfarnaðar. .. Allar þessar hug-
myndir eru fyrir löngu
fullreyndar í visindum, tækni og
framleiðslu. Sannfæring mín er
sú, að þær eigi eins vel við i
menningu og kannski að vissu
marki í listum sérstaklega. Skort-
ur á menningarlegri hugmynda-
fræði hefur orðið jákvæðum póli-
tískum öflum að fjörtjóni og það,
sem verra er: óbilgjörn hug-
myndafræði í menningarmálum
hefur oft orðið andlýðræðislegum
öflum lyftistöng. Hugmyndafræði
er nátengd ,,strategíu“ — hug-
myndafræðin býður upp á vissa
„strategiu" — ,,strategía“ er ekki
alltaf fólgin f sókn — stundum er
hún fólgin í þvi að verja eignir
sínar, andlegar og veraldlegar.
Engan mann þarf að hvetja til að
verja veraldleg auðæfi sín, en allt
of oft leiða frjálslynd öfl hjá sér
ásælni og menningarlega land-
vinninga harðskeyttra niðurrifs-
afla.
Þú segir að drengilega hafi
verið barizt. Ágætt. En drengileg
barátta er svo lítils virði, ef hún
endar með ósigri, vegna skorts á
fyrirhyggju. Við þörfnumst ekki
snjallra hugdettna tilfyndinna
tækifærislausna. Við þörfnumst
skýrt afmarkaðrar stefnu á
grundvelli þeirrar mannúðar-
stefnu og þjóðmenningar, sem við
höfum hlotið að erfðum.“
Svo mörg eru þau orð. Okkur er
hollt að hugleiða slikar
ábendingar frá ungu fólki.
Morgunblaðið tekur heilshugar
undir það, sem hér er sagt. Og ef
að likum lætur, ættu þessi orð
ekki að vera í andstöðu við megin-
kjarnann í stefnuskrá Sjálfstæðis-
flokksins.
„Heimdellingar
í úfnu skapi”
1 framhaldi af þessu er ekki úr
vegi að minnast hér í lokin á
mikinn uppslátt i Alþýðublaðinu
um síðustu helgi, þegar
skríbentar blaðsins lögðu það á
sig að leita eftir svörum forystu-
manna Heimdallar vegna þess að
Morgunblaðið hafði ekki slegið
upp Heimdallarfréttum eins og
forystumönnum ungra sjálf-
stæðismanna hefði þótt eðlilegt
eða ákjósanlegt. Morgunblaðið er
blað allra Iandsmanna, það metur
hvorki fréttir né annað efni eftir
pólitiskum línum, né því, hvort
ákveðnir hópar innan Sjálfstæðis-
flokksins krefjast þess eða ekki.
Það verður að hafa víðari sjón-
deildarhring en svo. Oftast liggja
leiðir ungra sjálfstæðismanna og
Morgunblaðsins saman, en þó
ekki alltaf, eins og fram hefur
komið. En ungu sjálfstæðis-
mennirnir skilja, að Morgunblað-
ið getur ekki verið Heimdallar-
blað. Þetta kemur fram í svörum
þeirra og ætti Alþýðublaðið m.a.
að láta sér það að kenningu verða.
Alþýðublaðið segir m.a.: „í nýút-
komnu málgagni Heimdallar,
Gjallarhorni, taka þeir sig til og
gagnrýna Morgunblaðið frá hægri
(leturbr. Mbl.) og ráðamenn
Sjálfstæðisflokksins fyrir setu í
fílabeinsturni.
Sem dæmi um afstöðu Morgun-
blaðsins til heiðskírrar íhalds-
stefnu (svo!) taka þeir fram að
Mogginn hafi ekki birt stjórn-
málaályktun Heimdallar frá því í
september fyrr en tveimur
mánuðum eftir að hún var gerð.
Segja Heimdellingar að borið sé
við plássleysi en finnst þó skrýtið
að sértrúarmenn á vinstri væng
virðast fá þar inni hvenær sem er.
Þeir hafa og bent á það að Mao
formaður „fékk um sig dauðan
langa Iofrollu í „blaði allra lands-
manna““.
Þetta er rétt. Morgunblaðið
telur einfaldlega, að daúði Maos
formanns hafi verið meíri við-
burður en sumt af því, sem kemur
frá Heimdellingum. Við það verða
menn að sætta sig. Það kemur
líka fram í samtölum við forystu-
menn ungra sjálfstæðismanna i
Alþýðublaðinu, að þeir skilja, að
Morgunblaðið er ekki eins konar
póstkassi fyrir einstök flokks-
félög Sjálfstæðisflokksins.
Vitnum aftur í Alþýðublaðið:
„Jón Magnússon, formaður
Heimdallar, hafði þetta um málið
að segja: „Það er rétt að það hafa
verið uppi nokkrar óánægju-
raddir vegna þeirrar fyrir-
greiðslu, sem Heimdallur og SUS
hafa fengið hjá Morgunblaðinu og
er þessi grein í Gjallarhorni
endurspeglun á þeim viðhorfum.
Það verður hins vegar að hafa i
huga aó Mbl. er sjálfseignarstofn-
un (svo!) sem ræður fullkomlega
því, sem þar birtist — þeir leggja
sitt mat á hlutina og við okkar.
Annars er þetta ekkert nýtt
mál, þvi að yfirleitt hafa yfirlýs-
ingar okkar þurft að bíða um mis-
langan tíma eftir birtingu, ekki
aðeins í Morgunblaðinu heldur
ekki síður (svo!) í öðrum blöðum,
ef þær hafa þá fengizt birtar þar.
Nú þegar okkur hefur verið far-
ið að lengja eftir þvi að greinar
eða yfirlýsingar, sem við höfum
sent frá Mbl. (svo!) birtust, höf-
um við spurzt fyrir um þær.
Hefur okkur þá verið tjáð, að þar
væri um að kenna plássleysi i
blaðinu. Að visu hafa sumir
vefengt þá skýringu, en það er
önnur saga. Annars er þetta mál
sem unnið er að lausn á (svo!).“
Hreinn Loftsson, framkvæmda-
stjóri Heimdallar sagði m.a.: „Það
gefur auga leið að, við erum alls
ekki ánægðir með þá fyrir-
greiðslu Mbl. sem við höfum
fengið. Til dæmis þessi yfirlýsing,
sem birtist á innsíðum blaðsins í
dag.
Þá var stjórnmálayfirlýsing
félagsins sem samin var á aðal-
fundi félagsins 22. september
ekki birt fyrr en 19. nóvember
eða tveimur mánuðum siðar. Við
bjuggumst að sjálfsögðu ekki við
þvi að þessar yfirlýsingar okkar
yrðu birtar með fyrirsagnaletri
(svo!) í Mbl. enda kannski ekki
við þvi að búast, þar sem þær
skoðanir sem i þeim koma fram
samrýmast ekki alltaf þeirri
stjórnmálastefnu, sem blaðið
(þ.e. Morgunblaðið) hefur sett
fram í leiðurum.
Það skal tekið fram að ég geri
mér fullkomlega grein fyrir því
að Mbl. er ekki flokksblað Sjálf-
stæðisflokksins heldur sjálfstætt
og rekið af einkaaðilum.““
Ungu mennirnir virðast sem
sagt skilja stöðuna. Morgunblaðið
er ekki flokksgagn, heldur dag-
blað, og það starfar samkvæmt
þeirri ábyrgð, sem því er samfara.
Hitt er svo annað mál, að Heim-
dellingar ættu að hugsa sig um
tvisvar, áður en þeir láta Alþýðu-
blaðið túlka málstað sinn, því að
ekki bætir úr skák að hafa stefnu-
skrána á því hrognamáli, sem
fyrrnefndar tilvitnanir bera vott
um. Engu er likara en lögð hafi
verið á það áherzla í herbúðum
krata að gera málflutning ungra
sjálfstæðismanna sem óskiljan-
legastan. Það hefði verið ástæða
til að vera í „úfnu skapi“ af þvi
tilefni.