Morgunblaðið - 30.01.1977, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. JANUAR 1977 13
_______________________--------------------------------------------------------------
Sra Jón Auöuns:_________
íminningu
mikillar
listakonu
Þegar gamlir leikhússgestir líta um öxl til löngu
liðinna ára i Iðnó eru þeir undarlega gerðir, ef þeim
hnigur ekki ylur að hjarta, ylur þakklátsemi fyrir
þann stóra skerf, sem Leikfélag Reykjavíkur lagði
fram til að mennta og manna Reykvikinga meðan föng
voru færri, miklu færri en I dag.
Þegar ég renni hug til þeirra ára, áratuga sem ég
sótti flestallar leiksýningar i Iðnó, vitjar min svip-
þyrping gamalla minninga, sem ég vil geyma sem
lengst. Raðir þeirra, sem „luku vegferð sinni“ stíga
fram. Dýrmætrar vináttu sumra þeirra fékk ég að
njóta. Aðra þekkti ég lítt nema sem listamenn á
leiksviði. En öllum á ég ógoldna skuld.
Hér skal ekki farið út i samanburð eða meting en í
heirni minninga minna gnæfir hæst mynd stórrar
konu, jafnt i lifi sinu og list, mynd frú Stefaníu
Guðmundsdóttur, sem að verðugu verður minnzt á
leiksviðum Iðnó og Þjóðleikhússins í kveld.
Er mér minning frú Stefaníu enn svo fersk eftir öll
þessi ár vegna þess að ég naut listar hennar meðan ég
var enn svo ungur að allir gluggar sálar minnar voru
opnir. Nei, margt er mér grafið og gleymt, sem var
gott og ég sá og heyrði i Iðnó og annarsstaðar á þeim
árum.
Er mér list frú Stefaníu svo minnisstæð vegna
sefjandi tizku þeirra ára, þegar skáldin sungu henni
lof i ljoðum og lausu máli, Reykvíkingar dáðu hana og
nafn hennar var á margra vörum viða um landsbyggð-
ina? Nei, hér kemur annað til.
Er mér mynd frú Stefaníu svo lifandi ljos vegna
þess að hún hafi ein borið uppi það mikla menningar-
starf, sem Leikfélagið leysti af hendi fyrir Reykvík-
inga við ótrúlega frumstæð skilyrði? Nei, ég nefni
ekki nöfn, þau yrðu alltof mörg fyrir þetta stutta
„þakkarávarp", hópurinn var svo stór, sem að þessu
Hjónin Anna Borg og Paul Reumert, stofnend-
ur sjóðs frú Stefaníu Guðmundsdóttur.
starfi stóð og stóð með sæmd. Hvers vegna er mér þá
enn svo lifandi ljós i huga þessi gamla minning?
Meira en hálf öld er liðin, siðan rödd frú Stefaniu
hljóðnaði á leiksviði, og því fækkar þeim óðum, sem
lifðu það undur að sjá hana leika.
Svo var list hennar máttug, að þegar ég hugsa mig
aftur i gamla sætið i Iðnó fyrir meira en 50 árum,
heyri ég frú Stefaníu hlæja og gráta, ég sé fyrir mér
svipbrigði hennar i ótrúlegum tilbrigðum, og ég heyri
rödd hennar, lítt viðjafnanlega hljómfegurð raddar-
innar og þjálfun, sem hárri listtjáningu er samboðin.
Mér er sómi að því, að Mbl. óskar að birta þessar fáu
minningar um stórbrotna konu í lífi og list og gefur
mér tækifæri um leið til að tjá þakkir gömlu, góðu.
Iðnó og leikurum.
Ég sá ekki frú Stefaníu leika fyrr en á síðustu
leikárum hennar. Þá stóð hún á tindi sinnar listar.
Síðan eru liðin 56 ár og hvers kýs ég helzt að minnast?
Eftir öll þessi ár þykist ég muna líkt og skeð hefði í
gær list hennar I titilhlutverki franska harmleiksins
Frú X. Túlkun frú Stefaníu á þeirri konu er ógleyman-
leg. Hún er yfirstéttarkona, en yfirgefur auðugt
heimili, eiginmann og barnungan son til þess að fylgja
kalli ástar sinnar. Með elskhuga sinum drekkur hún
nauðug í botn bikar dökkra nautna, unz þau koma
aftur heim til Frakklands gæfusnauð, drykkjusjúk og
allslaus. En þegar hún verður þess vör, að hann ætlar
að drýgja verknað, sem hefði sett ævilangan blett á
sæmd sonarins, sem hún hafði ekkert vitað um í öll
þessi ár, skýtur hún elskhugann, og lokaþátturinn
gerist i réttarsalnum.
Ást, botnlausa örvæntingu og hatur túlkaði frú
Stefania stórkostlega, og með frábærum listrænum
næmleika sýndi hún leifar hinnar fornu, siðfáguðu
hefðarkonu á bak við fordrukkinn, gæfusnauðan
vesaling. Og hámarki listarinnar náði hún þegar
móðurástin til hins unga lögfræðings, sem er skipaður
verjandi hennar, sem hún veit ekki að er sonur
hennar, grípur hana, unga mannsins, sem veit ekki að
hann er að verja móður sina í morðmáli.
Leikurinn var sterkur, en ekkert ofleikið, „senunni
ekki stolið“ frá góðum mótleikurum, og siðast var eins
og hún stæði ein á leiksviðinu. Hinir ágætu meðleik-
arar væru horfnir.
„Omnes exeunt“, tjaldið féll. Langvarandi lófatak
og þungt. Ekkert hljóð þegar leikhúsgestir gengu út
og tóku þögulir yfirhafnir sínar í gömlu fatageymsl-
unni í Iðnó. I margra augum blikuðu tár. Þetta hafði
verið svo stórkostleg stund.
Frá þessu kveldi á ég stórkostlegustu myndina af
frú Stefaníu. Og nú finnst mér enn eftir meira en
hálfa öld að ég hafi séð þessa mynd i gær. Ég er ekki
viss um að stærri sigur hafi verið unninn á islenzku
leiksviði, þótt margt hafi verið með ágætum síðar gert.
Jón Auðuns.
Þvottakonan I leikritinu Fólkið I
húsinu (kringum aldamótin)
Hinn 29. júní sl. vor j liðin 100 ár frá fæðingu mestu
leikkonu, sem Island hefir átt, frú Stefaníu Guð-
mundsdóttur.
Frú Stefanía Anna Guðmundsdóttir fæddist hér í
Reykjavík hinn 29. júní árið 1876 og voru foreldrar
hennar frú Anna Stefánsdóttir og Guðmundur Jóns-
son húsasmiður, eiginmaður hennar.
Frú Stefanía missti móður sína þegar hún var á
barnsaldri, en faðir hennar og bróðir fluttust til
Ameríku skömmu síðar. Þegar halda skyldi af stað til
Ameríku, varð Stefanía veik, svo ástvinir hennar
treystust ekki til þess að hún færi með þeim, og hafa
örlögin hagað þessu svo til, að frú Stefanía skyldi
verða sú sem hún varð, fræg um allt ísland og víðar
fyrir sína fögru list.
Frú Stefanía ólst upp hjá frú Sólveigu Guðlaugs-
dóttur, eftir að leiðir skildu, og dvaldi síðan hjá henni,
þangað til hún giftist eiginmanni sínum, hinum mæta
manni Borgþóri Jósefssyni, þá verzlunarmanni, en
síðar bæjargjaldkera hér í borg.
Dvaldi frú Sólveig síðan hjá fjölskyldu frú Stefaníu
til æviloka, en hún andaðist háöldruð, eða rúmlega
níræð að aldri, og var ávallt mikið ástríki með henni
og fjölskyldunni allri.
Frú Stefanía var frábær leikkona, eins og kunnugt
er, og einnig frábær eiginkona og móðir, og var það
mikið reiðarslag fyrir ástvini hennar, þegar hún lézt
Bjarni t>6roddsson
Frú Stefanía
Guðmunds-
dóttir, leik-
kona-Aldar-
minning
hinn 16. janúar árið 1926 á sjúkrahúsi í Kaupmanna-
höfn.
Þau hjónin voru hvort öðru ákaflega mikil stoð og
stytta, og hygg ég, að óvíða hafi getið ástríkara hjóna-
band og samheldni og ástríki var mikið innan fjöl-
skyldunnar.
Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri ritar grein um
frú Stefaníu í Lesbók Morgunblaðsins hinn 14. júní
árið 1970, og segir þar meðal annars: „Stefanía Anna
Guðmundsdóttir var fædd árið 1876, og mun hafa alist
upp við kröpp kjör. . .
Stefanía er varla orðin seytján ára fyrr en hún er
komin upp á leiksvið". (Þetta var árið 1893, og segir
frá þessu í blaðinu Isafold hinn 22. febrúar sáma ár).
Segir Sveinn síðan í grein sinni að sú kona sem hafi
vakið mesta athygli á þessari leiksýningu hafi verið
frú Stefanía, og hefir það eftir ísafold.
„Frú Stefanía hefir verið jafnvig á hin ýmsu blæ-
brigði mannlegs sálarlifs, allt frá hátindi gleðinnar til
dýpstu strengja mannlegs harms og sorgar og jafnt
getað túlkað fögnuð og galsa æskunnar og sorg hennar
og þreytu ellinnar, bæði örvæntingu og hrifningu.“
í Ingólfi 23. janúar árið 1907 segir svo um leik
hennar í Kameliufrúnni: „Allur er leikur hennar svo,
að annarra gætir ekki, þegar hún er á leiksviðinu.
Frúin sýnir fjölbreytilega listgáfu á þessum leik.
Leikur hennar er léttur og leikandi, eða þungur og
fastur. Hún er svo hrein og sterk á leiksviðinu, að
áhorfandanum verður unun að fylgja og heyra hana.
Og þegar hún deyr, í siðasta þættinum, er hún drottn-
ing allra íslenzkra leikenda."
Freistandi væri að tilfæra fleiri atriði úr grein
þjóðleikhússtjóra, en rúm Morgunblaðsins leyfir það
ekki, og einnig vegna þess, að mig langar til þess að
rita ummæli þriggja valinkunnra manna um frú
Stefaníu.
Einar Hjörleifsson Kvaran segir svo um frú Stefan-
íu og leik hennar í bók sinni „Mannlýsingar": „Ég sá
hana fyrst í gamansömu hlutverki. Og nú er fljótt yfir
sögu að fara. Ég gleymdi allri gagnrýni. Ég hlustaði og
horfði hugfanginn. Þegar fyrsta kvöldið, sem ég sá
hana leika, var ég ekki í neinum vafa um það, að hér
var á ferðinni hæfileiki, sem skipa mátti á bekk með
því bezta í veröldinni, ef hann fengi að njóta sín að
fullu. . . Árin liðu og list hennar breyttist og magnað-
ist. Hlutverkin voru gjörólík þeim, sem hún hafði
byrjað á. I stað þess leikandi gamans, sem hafði verið
byrjunin, kom nú margt og margt annað, þar á meðal
ástríðuþrungin alvara, sárar sorgir, þyngstu vonbrigði
og botnlaus óhamingja. Allt þetta faðmaði list hennar,
og mjög oft náði hún þeim tökum á því, sem vanda-
Framhald á bls. 26
Til frú Stefaníu Guömundsdóttur
leikkonu.
Sungid (samsæti ( Reykjavík á 25 ára leiklistarafmæli hennar.
30. jan. 1918.
Fagnandi heilsa þér hollvinir góðir,
hyllir og dáir þig Reykjavlk öll,
vakandi þjóðlistar vordís og móðir,
viljinn þig flytur á gullstóli' I höll.—
IIöll, er f sóldraumum hugsjón vor eygir,
hvolfþakta, gullroðna, samboðna þér,
höll er skal reist, þegar fauskarnir feigir,
fulltrúar volæðis, bæra’ ekki’ á sér.
Þröngt er og fábreytt hér sýningasviðið,
samir ei framtlðardraumanna borg,
þar sem þú fyrir oss fram hefur liðið
fögur sem drottning I gleði og sorg.
Látið oss hlæja og látið oss gráta,
látið oss finna til breyskleika manns,
látið oss sfgildi listanna játa,
I jósengla birt oss við svifléttan dans.
Þökk fyrir snilldina’ f svipbrigðum, svörum,
sumaryl hlýjan um vetrarkvöld byrst,
þökk fyrir bráleiftrin, brosin á vörum,
brennandi áhuga’ átorgætri list!
Hugurinn byggir sér skrautsali skýja.
skapraun þótt valdi, hve kóngslund er hálf.
Ó, að vér lifðum, að leikhúsið nýja
listinni' og þjóðinni vfgðir þú sjálf!