Morgunblaðið - 12.06.1977, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JUNÍ 1977
Sauð-
nautskýr
annast
klukku-
stundargamalt
afkvæmi.
Á SÍÐARI árum hefur miklu
starfi verið varið til þess að ala
upp útvalin sauðnaut og gera þau
að mikilvægri búbót fyrir Eski-
móa, aðallega með nýtingu
hárfínnar ullarinnar, sem er köll-
uð quviut. Svo umfagnsmikil er
þessi starfsemi í Alaska og
Kanada, að á síðari árum hefur
ekkert annað jórturdýr verið tam-
ið í jafn ríkum mli. Sauðnautin
eru sótt á norðurhjara, en þau lifa
nú eingöngu villt á fjarlægustu
landsvæðum í norðri.
Reyndar er þetta dýr ekki naut
og hefur ekki moskukirtla. Hið
venjulega nafn þess, moskuuxi, er
frá 17. öld og byggjist á óskhyggju
frá þeim tíma, þegar moskus var
eftirsótt efni í ilmvötn. Ef til vill
er þetta rangnefni komið af ilmin-
um af mykju dýrsins og hlandi á
eyðilegum viðavangi.
Tegundarheiti sauðnautsins,
sem það fékk 1916, stafar af öðr-
um misskilningi, því að Ovibos
felur það í sér, að dýrið sé að
hluta sauðkind og að hluta naut-
gripur. En raunin er sú, að nán-
ustu núlifandi ættingjar sauð-
nautanna eru geitur og ef til vill
antilópur. Allir beinir forfeður
þeirra hafa dáið út. Kannski er
nafngift Eskimóanna bezt —
Oomongmak, ,,sá skeggjaði“.
Hinir skeggjuðu voru á sínum
timá dreifðir víða um norðurhvel-
ið, en urðu að hörfa suður á
bóginn fyrir vaxandi ísbreiðum
og frummaðurinn veiddi þá í Mið-
Evrópu. Nú á dögum eru hin eðli-
legu heimkynni þeirra aðeins í
Norður-Kanada, þar sem eru um
10.000 dýr, og í Grænlandi, þar
sem eru um 6.000.
Vörnin
miðuð við úlfa,
en ekki menn
Hin fasta varnarskipun sauð-
nautanna — hringur utan um
kálfana — var miðuð við höfuð-
óvinina, úlfana. Slík vörn, þar
sem vopnin voru beitt horn, dugði
vel gagnvart úlfum, en hefur ver-
ið gagnlaus gagnvart mönnum.
Jafnvel frumstæðir veiðimenn
gátu auðveldlega nálgast þau til
að drepa með spjótum og örvum.
Sú eðlishvöt sauðnautsins að
verja hræ fallins félaga leiddi oft
til slátrunar allrar hjarðarinnar.
Afleiðingarnar urðu þær, að
dýrin voru veidd, þangað til þau
voru útdauð í Evrópu og Asíu,
áður en sögur hófust, og þeim var
nærri því útrýmt í Norður-
Ameríku á síðari tímum. Síðasta
sauðnautið í Alaska var drepið
um 1850. Um aldamótin voru þau
drepin þúsundum saman I
Kanada.
Hinn mikilsvirti heimskauta-
könnuður Otto Sverdrup skrifaði
árið 1904 um þá grimmd, sem
fælist í því að drepa þessi „frið-
sömu dýr“:
„Það er engin í íþrótt, það er
einfaldlega slátrun. Til þess þarf
litla leikni, og ekki er um neina
eftirvæntingu eða spennu að
ræða. Hver sem er getur komið
hópi af hundum á sporið og siðan
elt þá rólega með byssu, gengið að
dýrunum og skotið niður heila
hjörð....“
Árið 1926 fellst ríkisstjórn
Kanada á sjónarmið Sverdrups og
friðaði sauðnautin algerlega.
Hæfileiki þessa þýðlinda jórtur-
dýrs til að breyta hinum fátæk-
legu stráum heimskautssvæðanna
i gagnlegar afurðir fyrir mann-
kynið ætti að vera augljós mönn-
um i þröngbýlum heimi. Ull dýrs-
ins, sem það fellir í stórum
breiðum f maí eða júní, er gædd
sömu kostum og kasmír-ull. Og í
rauninni eru qiviutþræðir jafnvel
lengri en kasmír-þræðir og að
jafnaði aðeins tveir þriðju hlutar
þeirra að þvermáli. Landkönn-
uðir á 18. öld söfnuðu saman
lögðum af þessum híalíni sem
feykist um auðnirnar, og hvöttu
eindregið til þess, að sauðnautið
yrði tamið sem húsdýr vegna
ullarinnar.
En það var ekki fyrr en 1954, að
sá gamli draumur tók að rætast.
Það ár og síðan aftur árið eftir
sendi Rannsóknastofnun land-
búnaðar á norðlægum svæðum
leiðangra til hrjóstrugra land-
svæða Kanada um 300 milur fyrir
norðaustan Yellowknife á Great
Slave Lake. Fangaðir voru sjö
kálfar og fluttir á tilraunabúgarð
stofnunarinnar i Vermont.
Sá hluti áætlunarinnar tók tíu
ár. Eftir ítarlegar rannsóknir á
dýrunum komust menn að þeirri
niðurstöðu, að sauðnaut væru í
rauninni vel til þess fallin að vera
húsdýr. Þau gæfu af sér verð-
mætar afurðir, væru hænd að
mönnum, ykju auðveldlega kyn
sitt í haldi, löguðu sig vel að
stjórn og venjum búsins og væru
jafnvel ástúðleg.
Forvitin
dýr læra að
opna hlið
I grein eftir John J. Teal jr.
framkvæmdastjóra rannsókn-
anna segir, að undanförnum
árum hafi fólk á stofnuninni oft
furðað sig á því, hvað fósturbörn
þess gætu verið gáskafull og haft
gaman af að leika sér. Teal segir:
„Á hinum ýmsu uppeldisstöðvum
okkar nota bústjórar okkar vél-
knúna sleða, þegar fer að snjóa á
haustin, til að flytja heyðið í
■
fóðurgrindurnar. Jafnskjótt og
sleði birtist í girðingunni, safnast
öll hjörðin í kringum hann, hnus-
ar af honum með trúnunum, setur
lappirnar upp á hann og prófar
hann. Síðan fara þeir upp á
sleðann einn og einn og fá sér
bunu. Eftir að hafa farið 5 til 10
metra verður farþeginn, frá sér
numinn af hrifningu, að þoka fyr-
ir öðrum, sem vill fá að fara eina
ferð líka. Þegar við höfum verið
að horfa á bústjóra okkar aka
þannig um með sauðnauts-
farþega, hefur okkur orðið á að
spyrja: Hver er að temja hvern?
Tamin sauðnaut hafa yndi af
þvi að taka þátt í athöfnum
manna. Eitt sinn voru kona min
og börn að synda í sundlaug okkar
í Vermont-stöðinni, þegar þau
heyrðu allt í einu mikið skvamp
og busl og blástur. Þau voru þá
skyndilega umkringd sauðnaut-
um, sem hoppuðu út í til þeirra og
vildu leika sér eins og þau, enda
skemmtu þau sér ekki síður. Þau
voru eins og óvenju stórir
hundar.
Sauðnautin eru svo greind og
forvitin, að það er erfitt fyrir ljós-
myndara að taka myndir af þeim,
því að þau koma og stökkva upp
til að hnusa af myndavélinni. Þau
nugga einnig trýninu upp að
hverjum gesti til að vera klórað
og klappað, og meðan fórnar-
lambið er að því, ieita þau í vösum
þess að ávöxtum. .
Ég komst að raun um það við
tilraunir okkar í Vermont, að því
fer fjarri að forvitni sauðnauta sé
óvirk. Þegar ég lokaði hliðinu að
girðingunni, fylgdust sauðnautin
Sauðnaut
norðursins
orðin dýrmæt
húsdýr
I