Morgunblaðið - 12.06.1977, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JUNÍ 1977
19
af athygli með því, hvernig ég fór
að þvl. Þegar ég hafði lokað hlið-
inu, festi ég það við staurinn með
keðju og krækti hengilás í lykkj-
una án þess að fást um að smella
honum í lás. Einn daginn, þegar
ég var að fara, skauzt eitt sauð-
nautanna, til mín og horfði á
handverk mitt augnablik. Síðan
hristi það keðjuna, þangað til lás-
inn datt niður og ýtti hliðinu og
opnaði. Brátt gátu öll önnur sauð-
naut í hjörðinni gert slíkt hið
sama — ráðið við lásinn á innan
við fimm minútum.
Eftirminnilegasta reynsla min
af hjörðinni I Vermont var, þegar
sauðnautin viðurkenndu mig sem
einn af þeim. Ég var í
girðingunni, þegar hundarnir
okkar komu að hliðinu. Sauðnaut-
in sannfærðust greinilega um, að
úlfar væru að búast til árásar.
Með miklu fnæsi og fótastappi
hröðuðu þau sér i áttina til min.
Hvað var nú á seyði? Ég fékk
engan tima til að forða mér, því
að á örskotsstund höfðu þau
myndað hinn eðlisbundna varnar-
hring — með mig I honum miðj-
um!
Við erum enn að rannsaka
ýmislegt i Vermont, þar sem
nokkur þeirra dýra, sem við föng-
uðum fyrst, eru enn. Angnan-
guak, kölluð Gurlie, er nú 16 ára.
Hún er enn í fullu fjöri og getur
átt eftir að eignast nokkra kálfa í
viðbót. En aftur á móti höfum við
misst einn af okkar fyrstu
föngum, Bully Boy, sem óx og
varð að 1400 punda nauti. Stærsta
sauðnaut, sem sögur fara af.
Hann dó 1962.
Það er þó engan veginn ætlun
okkar að reyna að sýna fram á, að
sauðnautabú jafn sunnarlega og i
Vermont geti borgað sig.
Kálfarnir eru bornir I mai eða
júni, og þar sem þeir hafa þykkan
feld og nær enga svitakirtla, eru
þeir mjög viðkvæmir fyrir sumar-
hita. Innvortis sníkjudýr, sem
þekkjast ekki á heimskauts-
svæðunum, drápu nokkur dýr-
anna. Og forvitni sauðnautsins
sjálfs um hið merkilega suðlæga
dýraríki skapaði óvænt vanda-
mál: Þegar þau voru að nugga
trýninu utan í broddgelti, festust
broddar I því illþyrmilega. öll
fórnarlömbin misstu matarlyst-
ina, og kelfdar kýr köstuðu höfn-
um.
Eftir tilraunir og rannsóknir í
áratug tók stofnunin til við næsta
hluta áætlunarinnar: stofnun
uppeldisstöðva á norðlægum slóð-
um. Við byrjuðum 1964 i College í
Alaska og nú hefur uppeldis-
stöðvunum fjölgað og starfsemin
gengur vel. Þriðja stig áætlunar-
innar er svo dreifing sauðnauta
sem húsdýra til þorpa á ströndum
Alaska.
Hænast fljótt
að mönnum
Það er gaman að horfa á, hvern-
ig kálfarnir reyna í fyrstu að
stökkva yfir hátt grasið I
girðingunni. Þeir líta á það sem
fasta hindrun á vegi sínum því að
svo hávaxinn gróður er óþekktur
á þeirra heimaslóðum. Sumir
þutu lika beint á virnetið um-
hverfis svæðið, þvi að þeir höfðu
aldrei séð girðingu fyrr og héldu,
að þeir gætu komizt i gegnum
hana. En yfirleitt nægði eitt stökk
til að kenna þeim allt, sem þeir
þurftu að vita i girðingarfræðum,
og upp frá því reyndu þeir ekki
við neina tegund af vir.
Þó að sauðnautin hafi á engan
hátt verið tamin til þess, leyfa
þau gjarnan, að börnin fari á bak
þeim og fái sér reiðtúr smáspöl.
Börnin reyta einnig qiviut á
sinum tima árs, þegar ullinni er
safnað, meðan sauðnautin jórtra í
makindum. Suðnaut ætti ekki að
klippa, því að þau þurfa sinn feld
til varnar gegn sól og skordýrum.
Það er afar ákjósanlegt, hvað
sauðnautin hafa orðið hænd að
mönnum. í júni í fyrra tók hund-
ur eins bústjórans — Imynd úlfs,
sem er að leita að bráð — upp á
þvi að fara að ónáða sauðnautin
þar sem bústjórinn óttaðist, að illt
gæti af hlotizt, ef hann gerði
kýrnar hræddar siðar við
burðinn, ákvað hann að veita
hundinum ráðningu fyrirfram og
sleppti honum inn f girðinguna. i
stað þess að mynda varnarhring
hófu sauðnautin þegar eltingar-
leik og sýndu furðu mikla fimi
miðað við stærð. Hlaupin í girð-
ingunni fóru þannig fram, að
fyrst skauzt eitt nautið af stað og
Sauðnaut bregða gjarna á
leik og fara meðal annars i
trýnibolta. Þegar bolta er
hent f girðinguna, skipta
sauðnautin sé í tvo hópa og
ýta boltanum með trýninu
á milli sfn. Annar leikur er
„Fjallkóngurinn“. Eitt
þeirra fer upp á hól eða
haug, og svo kemur annað
og reynir að ýta þvf niður
og svo koll af kolli. Þá hafa
þau einnig yndi af þvf að fá
sér bunu á vélsleðum, sem
flytja þeim hey á veturna.
Sauðnautum smalað á vélhjóli á
tilraunabúi f Alaska. Hin dýr-
mæta qiviut-ull hefur verið
strokin af þeim, og þeir eru því
sléttari og hreinni en hinir
villtu frændur þeirra. Þau hafa
verið afhyrnd, svo að þau meiði
ekki hvert annað. Kjötið af þeim
er frábært, en ullin er talin
meira virði.
tók sprettinn nokkra hringi.
Þegar það var orðið þreytt, tók
annað spretthlaupanaut við og
svo koll af kolli. Þessi aðferð
gerði hundinn brátt örmagna, svo
að hann var í beinni ■ hættu.
Maðurinn treysti á lukkuna og
hljóp fram fyrir hjörðina og hróp-
aði: ,,Stop!“ Og viti menn, sauð-
nautin hlýddu, og hundurinn kom
sér burt reynslunni ríkari.
Eftir allt þetta starf er
búskapur og iðnaður, sem byggist
á sauðnautum, meira en draumur.
Aðferðir okkar við skepnuhöld
hafa aukið afrakstur kúnna, svo
að nú geta þær borið á hverju ári.
Til að koma þvi um kring færum
við kálfana frá eftir þrjá mánuði.
Þegar kýr hefur hætt að myikja,
fer hún að beiða, getur tekið við
fangi og síðan borið að átta mán-
uðum liðnum. Megi kálfarnir ráða
sjálfir, sjúga þeir í sex mánuði
eða lengur, sem munar þvi, að
mæðurnar bera annað hvert ár.
Þrífast af
naumum
kosti
Sem betur fer þúrfa sauðnautin
engar hlöður og lítið fóður. Þau
éta sjötta hlutann af því, sem
nautgripir háma í sig og geta séð
sér sjálf fyrir fóðri, en eftirlætis
fæða þeirra eru lauf og frjóangar
pilviðar. Á veturna nota þeir hina
breiðu hófa framfótanna til að
brjótast gegnum djúpan snjó til
strjálla stráa, og þegar þau eru
þyrst, „drekka" þau snjó.
Jafnvel úti í auðninni fara sauð-
nautin ekki vítt yfir. Það er sér-
staklega auðvelt að smala saman
Framhald á bls. 15
Sauðnaut álslandi
• Langt er siðan áhugi á inn-
flutningi sauðnauta vaknaði
hér á landi. Árið 1929 voru sett
lög um þetta efni og það ár og
næsta voru gerðar tvær til-
raunir til ínnflutnings. Sú
fyrri frá Grænlandi, er Gottu-
leiðangurinn sótti sjö kálfa til
A-Grænlands, og I sfðara skipt-
ið keypti rfkisstjórnin fimm
kálfa frá Noregi og ein-
staklingar um leið tvo kálfa:
öll drápust dýrin eftir
skamma dvöl hér á landi.
Gottuleiðangurinn kom i
ágúst 1929 og drápust sex kálf-
ar þcgar um haustið og var
talið að þeir hefðu drepizt úr
bráðapest. Kvigan, sem eftir
lifói, var bólusett, en drapst að
áliðnum næsta vetri. Kálf-
arnir, sem rikisstjórnin kaypti
frá Noregi, voru geymdir f
Gunnarsholti og þrifust vel
um veturinn, en vorið eftir
kom I þá ódöngun og týndu
þoir tölunni fraim eftir sumri.
lllnir kálfarnír tveir voru
hafðir á Litlu—Drangeyri í
Skorradal og þrifust vel. En
tarfurinn fórst af slysförum.
Kvigan var um vorið 1931 flutt
i Gunnarsholt, þar sem hún
hlaut sömu örlög og hinir kálf-
arnir. Ekki var kveðið upp úr
um dauðaorsökina, en orma-
veiki tilnefnd.
Síðan þetta var hefur áhugi
á sauðnautum aukizt og 1972
samþykkti Búnaðarþing sam-
hijóða að leita eftir þvf að AI-
þíngi samþykkti heimildarlög
um að innflutningur og eldi
sauðnauta yrðu leyfð. Land-
búnaðarnefnd flutti svo frum-
varp þar um á aðalþingi
1973— 74 og aftur á þinginu
1974— 75. í landbúnaðarnefnd-
inni voru: Stefán Valgeirsson,
Ingólfur Jónsson, Þórarinn
Sigurjónsson, Pálmi Jónsson.
Friðjón Þórðarson, Benedikt
Gröndal og Eðvard Sigurðsson.
1 greinargerð með frumvarp-
inu tók landbúnaðarnefnd upp
greinageð Búnaðarþings, þar
sem segir, að áhugi á sauðnaut-
um sé bæði sprottinn af al
mennum náttúruáhuga og
einnig vegna hugsanlegra
nytja af tömdum og hálftömd-
um hjörðum. Afurðir sauð-
nauta, og þó einkum ullin, eru
mjög, verðmæt vara, og er
sauðnautabúskapur að verða
nytsamleg atvinnugrein sums
staðar i nyrztu héruðum
Norður-Ameriku og nú sfðast f
Noregi f tilraunaskyni.
Bendir Búnaðarþing á eyði-
byggðir N-lsafjarðarsýslu sem
álitlegan stað fyrir sauðnauta-
hjarðir og segir auðvelt að
f.vlgjast með dýrunum þar úr
lofti og bregða við með auka-
fóður, ef skortir á örugga beit.
Landbúnaðarráðherra,
Halldór E. Sigurðsson, lagðist
eindregið gegn því að heim-
ildarlög yrðu samþykkt. í
greinargerð Páls A. Pálssonar,
yfirdýralæknis, sem stuðzt var
við hér að framan, varar hann
við sjúkdómahættu af inn-
flutningi sauðnauta eínkum
vegna lungnaorma og fgulsulls
og segir m.a.: „Ekki er því að
neita að sauðnaut voru augna-
yndi hér á landi, en ég óttast
að þau kunni að verða sjúKe
dómum að bráð nú sem fyrr,
loftslag hér á landi sé óheppi-
legt fyrir þau og e'f til vill geti
borizt með sauðnautunum
snfkjudýr sem valdið gætu
þungum búsifjum næðu þau
fótfestu hér á landi.**
Áf hálfu landbúnaðarnefnd-
ar var lögð áherzla á að frum-
varpið næði fram að ganga og
vitnað til góðrar útkomu úr
tilraunum Norðmanna til
sauðnautahaids og jákvæðrar
reynslu af búum f Alaska og
Kanada. Lögðu talsmenn
nefndarinnar, Stefán Valgeirs-
son og Ingólfur Jónsson, á-
herzlu á að um heimildarlög
væri að ræða og að til innflutn-
ings þyrfti samþykki yfirdýra-
læknis. Magnús Torfi Ólafsson
og Pétur Sigurðsson töluðu
gegn þvf að það svæði, sem
friðlýst hefði verið, yrði tekið
undir tilraunir á sauðnauta-
haldi.
t máli sfnu benti Ingólfur
Jónsson á að þótt innflutning-
ur hefði mistekizt fyrrum,
þyrfti svo ekki að fara aftur.
„Nú eru dýralæknar fleiri og
nú eru ýms lyf þekkt, sem
menn höfðu þá ekki ráð á, til
þess að koma f veg fyrir dýra-
sjúkdóma. Til dæmis mætti
það teijast nokkuð öruggt að
ormaveíki yrði ekki þessum
dýrum að bana eins og talið er
að áður hafi verið. Og bólu-
setningar fara nú fram við
ýmsum kvillum." Og ennfrem-
ur sagði fngólfur Jónsson: „Ég
held að með visindunum. sem
alltaf fleygir fram, gæti vel
verið að það mætti hafa dýrin
hér heilbrigð og spurningin er
hvort við getum gert annað
betra við ýms landsvæði hér
en að hafa þar sauðnaut, til
dæmis nokkur svæði á Vest-
f jörðum og kannski viðar. Vist
er það, að ullin af sauðnautun-
um er verðmæt, hún er mjög
verðmæt."
Sfðan lagði Ingólfur Jónsson
áherzlu á, að ekki væri ætlast
til þess, að menn flönuðu að
neinu f þessum efnum, heldur
væri neiningin að rannsaka á
raunhæfan hátt. hvort það
gæti verið til hags fyrir þjóð-
ina að flytja inn sauðnaut og
mögulegt að koma l veg fyrir
hættuna, sem af þvi kynni að
leiða.
Frumvarpið var fellt með 15
atkvæðum gegn sex og hefur
málinu Iftið sem ekkert verið
hreyft opinberlega sfðan, enda
þótt áhugi fjölmargra ein-
staklinga á sauðnautahaldi
hafi hvergi dvfnað, og vilji
Búnaðarþings sé áfram
óbreyttur þrátt fyrir úrslit
málsins á Aiþingi.