Morgunblaðið - 13.12.1977, Qupperneq 12

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJU.DAGUR 13. DESEMBER 1977
Hélog stríðsáranna
Ólafur Jóhann Sigurósson.
SEIÐUR OG HÉLOG.
Úr fórum bladamanns.
Mál og menning 1977.
Skáldsagan Seiður og hélog er
framhald Gagnvirkisins (1935) og
mun vera von á þriðja hluta þessa
verks í framtíðinni. Þegar það
kemur út er lokið einni umfangs-
mestu sjáldsögu sem hér hefur
verið samin og gefst þá kostur að
vega verkið og meta í heild. Ég lít
svo á að allir dómar um verkið
verði að bíða þangað til punktur-
inn hefur verið settur aftan við
það. Engu að síður er fróðlegt að
freista þess að glöggva sig á hvert
höfundurinn stefnir í tilefni út-
komu annars hluta. Nafnið vekur
strax til umhugsunar, en hélog
merkja villueld eða maurildi.
Sagan er sögð í fyrstu persónu.
Það er blaðamaðurinn Páll Jóns-
son frá Djúpafirði sem rifjar upp
minningar sínar frá stríðsárun--
um. Sagan er dæmigerð Reykja-
víkursaga, gerist að mestu í kring-
um Tjörnina, að vísu er skroppið
til Þingvalla. Fyrsti þátturinn
hefst á þessum orðum:
,,A ég að halda þessu áfram? Á
ég að halda áfram að færa minn-
ingar mínar í letur á síðkvöldum,
rifja upp fyrir mér líf mitt á
fimmta áratugi þessarar aldar,
gera mér beinlínis að leik að því
að verða stundum hissa og stund-
um angurvær, en stundum undar-
lega hryggur, jafnvel agndofa?
Væri mér ekki nær að hætta
þessu pári, gefast upp í miðjum
kliðum, rífa handrit mín í tætlur
og fleyga þeim í eldstó, en horfa
siðan fram og kappkosta að öðlast
þá rósemi hugarins sem ég hef
þráð árum saman og talið eftir-
sóknarverðasta allra gæða.“
Þegar þessari tilvitnun sleppir
kallar Páll sig önýtan blaðamann,
frægan fyrir glæpsamlegt athæfi,
en um glæpinn stendur ekkert í
skáldsögunni, væntanlega verður
frá honum skýrt i þriðja hluta.
Gangvirkið í klukkunni hennar
ömmu er Páli tákn um varan-
leika, áhyggjuleysi bernskunnar,
það ísland sem var. En tilfinning-
in sem hann likti við gangvirkið
hverfur hernámsmorguninn:
„Eftir var tóm eitt og þögn“. Páll
ásakar sjálfan sig þegar hann lík-
ir sér við skrýtna kvenfélags-
klukku á hrikalegum timum og á
þá við líf sitt á stríðsárunum.
Hann berst með straumnum,
reynir ekki að andmæla þvi sem
er honum ógeðfellt, heldur lætur
aðra ráða ferð sinni. Ástand hans
er draumkynjað eins og hann seg-
ir sjálfur. Hann er einkennilega
aðgerðarlaus og hlutlaus persóna,
helst rís hann til varnar þegar
stúlkan hans er hrifsuð frá hon-
um af setuliðinu, en hann gerir
sjálfan sig að fifli með framkomu
sinni, hefur ekki dug í sér til að
halda stúlkunni.
Við getum sagt sem svo að Seið-
ur og hélog sé saga kynslóðar
Ölafs Jóhanns Sigurðssonar.
Þessi kynslóð er komin úr sveit,
höfuðborgin verður henni fram-
andleg; það er minningin um
bernsku í faðmi óspilltrar náttúru
og fólk eins og ömmu Páls sem
mestu skiptir. Kjarkur til að lifa
og ástunda heilindi í heimi sem
Olafur Jóhann Sigurðsson.
mótast af spillingu og eftirsókn
eftir hégóma eins og peningum og
titlum er arfur þessarar kynslóð-
ar. Hún kemst fijótlega í andstöðu
við ríkjandi öfl og getur ekki einu
sinni heilshugar fylgt þeim mönn-
um sem telja sig fulltrúa hennar,
boðbera nýs og réttlátara samfé-
lags. Ég er einkum að hugsa um
rithöfunda og menntamenn þegar
ég nefni einkenni þessarar kyn-
slóðar. Flestir hneigðust þeir til
róttækni í skoðunum, en innst
inni voru þeir börn þess íslands
sem nú er að hverfa sjónum, hug-
sjónamenn með íhaldssama af-
stöðu í raun og veru þótt hún væri
kallaður sósíalismi eða jafnaðar-
stefna eða eitthvað sem hljómaði
vel, fól í sér fyrirheit um betri tið.
Vegna þess hve þessi kynslóð er
rótslitin, fótfestuna i borgaralegu
samfélagi skortir verður það fólk
sem lagar sig eftir því umhverfi
sem það hrærist í, tekur þátt í
dansinum sem nýtt samfélags-
form hefur í för með sér, yfirleitt
skoplegt; það verður í verkum
rithöfundanna eins konar gervi-
manneskjur. í einni og einni per-
sónu holdgast þó manndómur,
eðlilegar tilfinningar koma i ljós
undir yfirborðinu. Mér virðist
margt það fólk sem Ólafur Jó-
hann lýsir eins konar fígúrur á
grímudansleik. Það sem maður
kynnist af því er ekki viðfelldið.
Embættismennirnir eru dæmi-
gerðastir fyrir flærðina, jafnvel
skáldin eru trúðar. Menn eins og
Aron Eilifs til dæmis. Tákn hvers
er hann í sögunni eða Steindór
Guðbrandsson? Okkur grunar nú
ýmislegt, sérstaklega þegar safír-
kvæði Arons eru sýnd lesendun-
um og hæðnishlátur Steindórs er
hans eina svar á viðsjárverðum
tímum. Ein er þó sú manneskja
sem Ólafi Jóhanni tekst að gera
sannferðuga. Það er Ragnheiður
matsölukona. Mynd hennar er
óvenju skýr. Stúlkurnar sem snúa
heim eftir að hafa búið með er-
lendum ævintýraprinsum i sótug-
um borgum eru lika gæddar
mannlegum eiginleikum sem
komast vel til skila. Svo er til
dæmis um vinkonu Páls. Endur-
fundum þeirra í lok bókarinnar
er lýst af skilningi og nærfærni
og enn kemur þá i ljós hve Páll er
líkt og staddur á framandi stjörnu
í reykviskum raunveruleik.
Ólafur Jóhann Sigurðsson er
góður stílisti og skrifar fagurt
mál. Víða eru ljóðrænir kaflar í
Seiður og hélog, endurtekningum
beitt líkt og í ljóði. Þeir eru heill-
andi lestur og ég held að Ólafur
Jóhann hafi sjaldan eða aldrei
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
náð jafn langt i prósa. Það eru
þessir kaflar sem dýpka söguna
og gera hana eftirsóknarverðan
lestur. Aftur á móti get ég ekki
neitað því að persónur bókarinn-
ar snerta mig ekki margar hverj-
ar. Mér virðast þær svífa í lausu
lofti og gjalda þess að höfundur-
inn hefur óbeit á þeim, vill ekki
skilja þær. En ég skal viðurkenna
að ég var barn á stríðsárunum og
hef ekki reynslu Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar. Kannski var þetta
svona? Hér er ef til vill komin sú
saga sem í raun og veru túlkar
stríðstímana eins og þeir voru.
Eins og fyrr var sagt verður
ekki endanlegur dómur kveðinn
upp um þetta metnaðarfulla verk
Ólafs Jóhanns Sigurðssonar fyrr
en því er lokið, svar fæst við ýms-
um þeim spurningum sem skáld-
sagan vekur, það sem tæpt er á í
sögunni verður áþreifanlegra.
Bókin endar á martröð, draumi
um bernskuna í Djúpafirði. Páll
er á leið „til lindanna" þess heims
sem unnt var að treysta:
„I myrkrinu sá hvergi ljós-
glætu, hvergi stjörnu né rönd af
tungli: ekkert bar birtu nema
dauf hélog, sem ég gerði mér
grein fyrir að valt væri að treysta.
Ég var kominn á slitróttann götu-
slóða og hafði verið lengi á ferð,
en í dimmunni til beggja handa
var einhver seiður þulinn, sem ég
skildi hvorki né vildi hlýða“.
Að komast ekki burt
Sigfús Daðason:
Fá ein Ijóð.
Helgafell 1977.
Fá ein ljóð er þriðja ljóðabók
Sigfúsar Daðasonar, hinar eru
Ljóð 1947 — 1951 (1951) og
Hendur og orð (1959).
Þetta teljast varla mikil afköst,
en minna má á að annaö skáld
sömu kynslóðar, Stefán Hörður
Grímsson, er líka þriggja bók a
skáld. Sigfús tileinkar einmitt
Stefáni Herði eitt ljóða sinna í Fá
ein ljóð. Síðasta bók Stefáns
Harðar var smákver og sama er að
segja um Fá ein ljóð.
Sigfús Daðason hefur löngum
verið í miklum metum hjá vand-
látum ljóðalesendumm Þeir
munu ekki síður fagna þessari
nýju bók en fyrri bókum hans. I
henni eru ljóð sem eru meðal
bestu ljóða Sigfúsar og einnig er
Ijóst að skáldskapur hans beinist
inn á nýjar brautir. Stökk-
breytinga skyldi enginn vænta af
Sigfúsi, hann er sjálfum sér líkur,
þróun hans sem skálds er hæg.
Yfirvegun hefur einkennt hann
sem skáld, ljóð hans eru þaul-
hugsuð og fáguð til hins ítrasta.
Heimspekileg hafa þau verið köll-
uð. Eitt af því merkilegasta við
skáldskap Sigfúsar þykir mér hve
hann er innhverfur og útleitinn í
senn. Þetta kemur ekki síst í Ijós i
Fá ein ljóð. Þar eru ljóð sem geta
kallast torskilin eða þurfa að
minnsta kosti að venjast, lesast
aftur og aftur. Ef það er einkenni
á góðum skáldskap að hann vaxi
við nánari kynningu er Sigfús
Daðason meðal bestu skálda. Það
held ég sé líka óhætt að fullyrða.
Aður en lengra er haldið langar
mig til að minnast á ljóðið Að
komast burt. Það fjallar um
Arthur Rimbaud sem sneri baki
við skáldskapnum ungur:
Svo mörgum bræðra vorra
varð þetta að dýpstu hvöt lífs
þeirra: að komast burt. Að
komast burt úr foraðinu, og
loftleysinu, og sjálfsánægj-
unni, hroka smádjöflanna, sið-
ferðisdýrð þrjótanna; burt frá
hinni sæluríku fylgispekt og
hinu dáða uppburðaleysi og
hinni guðdómlegu hræsni;
burt frá allsleysi andans og
doða lífsins.
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
— Hvað sem það kostaði, ein-
veru, útskúfun, annarlegar
kvöldstundir, eld, járn, og
sundurhöggna rót: að komast
burt.
Það hefur löngum verið draum-
ur skálda að komast burt. Sum
skáld hafa kosið þögnina og með
því fjarlægt ytri heim. Þetta er að
einhverju leyti í tengslum við það
sem Sigfús segir i Til ofjarls
míns: „Sá sem segir hug sinn af-
hendir fjöregg sitt“.
En öll skáld segja hug sinn þótt
þau kjósi að leynast. Þau „af-
hjúpa veikleika sinn“ og það er
einnig „styrkur" þeirra. Um það
hefur Ijóðiö Þrennt eitthvað að
segja, eitt af tærustu Ijóðum
bókarinnar, einfalt en þrungið
merkingu:
Ég skil ekki upphafið
ég skil ekki ástina
ég skil ekki dauðann.
Överðskuldað
er þetta þrennt.
Sigfús Daðason hefur náð
óvenjulegum árangri f prósaljóð-
um sínum. 1 Fá ein ljóð eru nokk-
ur prósaljóð, eitt þeirra er þýðing
á ljóði eftir René Char. Annað,
Arletty, fjallar um „sigur yfir öld
hlutanna" og „skilyrðislausa
heimild á loforði um óhamingju".
1 síðasta ljóði bökarinnar, prósa-
ljóðinu Nýtt líf, er talað um þann
sem hugsar sér að byrja nýtt líf.
Skáldið kemst svo að orði:
„Hvílikur trúarhiti! Hvílíkur
hæfileiki til að vona!“ Einkenni
bókarinnar er hiklaus afstaða til
lífsins, dags sem kemur „sí og æ
samur og jafn '. Það er rétt hjá
Kristjáni Karlssyni sem skrifar á
bókarkápu að í bókinni séu „ýmis
ljóð, sem geyma nýstárlegri
myndir tengd ástríðufyllri hugs-
un“ en skynja megi í fyrri bókum
Sigfúsar.
Dæmi um þessa „ástriðufullu
hugsun“ eru bjartsýnisijóðin þrjú
um dauðann og lífið. Einnig er í
þeim hópi The City of Reykjavík
sem er held ég vont ljóð en
skemmtilegt kvæði: „Djöfullinn
spandérar enn einum degi á the
City“. Astríðuljóðið Vorið þykir
mér betur heppnaðra, en það
hefst svo:
Vorið blés óhroða
í augu mér
Blés eyðimerkurryki,
öskufjúki
og ranghverfum tætlum
tímans.
Vorið blés óhroða, vorið
blés óhróðri í augu mér.
I Og sá hinn dimmleiti hugur er
ort um „undur einfaldra orða“, én
þar er líka skýrt frá því að „marg-
volkuð orð/ reyndust nothæf“.
Hvað sem um þetta er að segja
kemur glögglega fram í Fá ein
ljóð að Sigfúsi Daðasyni leggur
svo mikið á hjarta að hinn ein-
faldi tónn sem hann hefur slegið
svo vel áður nægir honum ekki
lengur. Það bendir til þess að
nýjunga sé að vænta frá honum.
Aftur á móti eru þær kröfur
sem sumir gera að skáld eigi sí-
fellt að endurnýjast ekki sann-
gjarnar. Sigfús Daðason hefur
með Fá ein ljóð sannað að hann
hefur ekkí komist burt frá ljóð-
inu. Hann stefnir því nú gegn
„allsleysi andans og doða lífsins".
kristján jóhannsson
Bókmenntir
eftir JENNU
JENSDÓTTUR
„Góður göngumaður
þyrlar ekki upp ryki”
Kristján Jóhannsson:
Hindin góða
Hreiðar Sæmundsson
teiknaði mvndirnar
Prentsmiðjan Leiftur
Reykjavík 1977
HINDIN góða er ævintýri úr
heimi dýranna. Ævintýri sem
boðar þá kennirigu að guðlegt sið-
gæði og heiðarlegheit — fórnfýsi
og einlægni séu drifkrafturinn f
því samfélagi sem ekki vill stefna
til glötunar. Veigamikið ævintýri.
Falleg og næstum fullkomin
mynd af siðgæðinu sem eðlislög-
máli og trúnni sem skapandi afli.
I hinni fótfráu hind sem ætlar
sér að klifa Jökultind — hæsta
tindinn i Miklufjöllum er þessi
lífsmynd falin. Hindin góða trúir
á guðlegan mátt, sem slagæðina i
tilverunni. Hún er reiðubúin aö
hjálpa og fórna — jafnvel sjálfri
sér — til að vera góð þeim dýrum
sem frá dýralegu sjónarmiði eru
dýrslegir vargar og enginn getur
treyst. En bak við þessa fögru
lífsmynd er svartur ógnvaldur —
sem staðreynd í heimi og hugsun
dýranna. Það er ekki jökultindur
sem verður þrunginn ógnum og
teiknum, þegar þrumuskýin æða
að honum, uns hann hverfur í
sortann. Stjörnu-dísin getur svipt
skýja-skuggum burt frá Jökul-
tindi svo sólin ljómar á honum á
ný. Nei. Það eru mennirnir með
allt sitt vit öll sín vísindi.
Mennirnir sem fara í stríð og nota
fallbyssurnar til að drepa hvern
annan.
Trú höfundar á hið góða og
guðlega i tilverunni birtist
sannarlega í mynd Hindarinnar
góðu.
Um leið og hann teflir fram
manninum og stöðu hans í um-
heiminum. Það er dvergakóngur-
inn sem mælir svo:
— „En mér verður hugsað til
fólksins á þessari jörð. —
Kannski verða þær þjóðir sem nú
eru taldar fremstar að tækni,
hvað varðar byssu og önnur vopn
enn ægilegri, taldar frumstæðast-
ar og heimskastar af því fólki,
sem skrifar mannkynssöguna eft-
ir mörg þúsund ár, — ef guð lofar
þá mönnunum að lifa svo lengi“
Bókin Hindin góða er dálítið
þung aflestrar fyrir yngri
lesendur. Hún er á mjög vönduðu
máli og kemur sínu efni til skila.
Ég vildi hvetja yngri sem eldri til
þess að lesa þessa bók og velta
þeim sannindum fyrir sér sem
höfundur vill opinbera okkur.
Myndir prýða bókina. Leiftur hef-
ur gefið út athyglisverða bók þar
sem Hindin góða er.