Morgunblaðið - 22.04.1978, Qupperneq 19

19
MORGUNBLAÐIOT^ATJGARDAGUR 22. APRÍL 1978
velja menn, sem verða að uppfylla
öll skilyrði með tilliti til þessara
verkefna — menn, sem verða að
standa vörð um eiginleg og óeigin-
leg verðmæti okkar alla tíð, á því
veltur gæfa okkar og gengi.
Þess vegna verðum við að þekkja
fortíð þeirra af öllu góðu og ætíð
að gæta að því fyrir hvað við
kynntumst þeim fyrst. Hin dag-
lega pólitíska barátta villir um
fyrir okkur, en í kjörklefanum
veljum við ekki rógbera og mann-
leysur til þess að takast á við
okkar mikilvægustu og háleitustu
verkefni. Ef það á sér stað, þá er
það, vegna þess að þjóðin hefur
verið beitt blekkingum.
Ef lýðræðisöflin í heiminum eru
ekki lengur fær um að velja sér
forystumenn, sem berjast gegn
einræðinu róginum, illmennskunni
og láta aldrei henda sig að beita
þeim aðferðum, sem fylgja ill-
mennum, þá eru engin öfl í
heiminum fær um það.
Þeir, sem brjóta af sér, eiga að
fá sína refsingu, slíkt þarf í
rauninni ekki að ræða. Það gefur
okkur hins vegar engan rétt til
þess að svívirða þá ógæfumenn
opinberlega dag eftir dag, mánuð
eftir mánuð, ár eftir ár — hvílíkur
viðbjóður að geta hugsað sér að
eiga slíkt geymt og skjalfest í sinni
fortíð og pólitískri sögu þjóðarinn-
ar. Við leitum að afbrotamönnum
til þess að refsa þeim, dæma þá,
en ekki til að misþyrma þeim, að
ég ekki tali um þá, sem sætt hafa
misþyrmingum opinberlega og eru
eða voru sakfelldir og því ekki einu
sinni sekir, samkvæmt okkar
mannúðlega réttarfari.
Það er óhjákvæmilegt, þegar
rógsfyrirbrigðið á Islandi er rætt,
að minnast örlítið á eftirlit hins
opinbera með fjármálum. Þá er
ekki úr vegi að rifja upp hvaða
kröfur þjóðin sjálf hefur gert til
sinna forystumanna í þeim efnum
undanfarna áratugi. Þegar ég
hugleiði þetta atriði, klingir í
eyrum mér „skattalögregla",
“skattalögregla". Ég sé hana fyrir
mér hundelta smáfyrirtæki, sem
ekki eru talin standa skil á
opinberum gjöldum. Er þjóðin
búin að gleyma því, að eitt af
auðsætt, að þarna er hvert orð
satt.
Höfundurinn ritar gott ög
viðfelldið mál, og frekar er það
kostur en hitt, að þar koma fyrir
nokkur sérskaftfellsk orð. Sama
máli gegnir um héraðsbundið
orðalag, sem fyrir bregður í
frásögninni á stöku stað. En mest
er um það vert, hve skýrt og
frábærlega skipulega höfundurinn
segir frá því, sem máli varðar með
hliðsjón af því marki, sem hann
hefur sett sér. Öll aðstaða, viðhorf,
heimílis- og verkshættir verða
lesandanum allt að því eins ljósir
og hann væri með óskertu minni
að rifja upp sjálfs sín minningar.
Þrennt vil ég nefna, sem dæmi um
afbrigða skýrar lýsingar á fram-
kvæmd verka, sem unnin voru á
hverju sveitaheimili á bernsku- og
æskuárum höfundarins, en vefjast
mundi fyrir flestum að lýsa
þannig, að hvert smáatriði verði
ekki aðeins ljóst, heldur jafnvel
framkvæmanlegt hverjum verk-
högum unglingi. Þetta þrennt er
gerð reipa, heybinding og rakstur
sauðargæru.
Lesandinn fylgist og fast með
höfundinum frá því að hann man
fyrst eftir sér og fylgir honum því
næst á braut áfella, sem hann
hlýtur sakir vaknandi vilja til
aukinna afreka og sjálfræðis. Þá
fáum við kynni af þeim leikjum
hans, sem mótast af lífsbjargar-
háttum fullorðna fólksins, og svo
kemur að beinni og árvaxandi
þátttöku í þeim nytjastörfum, sem
voru við hæfi aldurs hans og getu.
Þar fáum við allglögga þekkingu á
umhverfinu, kostum þess og
hverju því, sem ber viðsjált,
kynnumst búfénu og samskiptum
drengsins við hina ferfættu þjóna,
hestinn og hundinn, sem voru til
skamms tíma ómetanlega gagnleg-
ir hverjum bónda. Grannar koma
og auðvitað er þeim vel tekið og
veitt á hinu stóra, skaftfellska
rausnarheimili. Þar ber og að
grundvallarmálum frelsisbarátt-
unnar á síðustu öld var baráttan
fyrir verslunarfrelsi. Þá skildu
allir hvað felst i orðunum, „frjáls
verslun", af því að íslendingar
vissu þá hvað það var að hafa ekki
frjálsræði í þeim efnum. Allt
okkar eftirlit með fjármálum
hefur frá upphafi beinst að
frjálsum einkafyrirtækjum, þörfin
á eftirliti með hinu opinbera hefur
af þjóðinni sjálfri ekki verið talin
nauðsynleg hingað til.
Ef þau öfl eru að styrkjast, sem
hafa það markmið að kynna sér
fjárreiður opinberra fyrirtækja og
stofnana, þá tel ég það að vissu
marki góðs viti. Hugsanleg spilling
og misferli í því sambandi er hins
vegar afleiðing af því, sem þjóðin
valdi sér sjálf og lagði blessun sína
yfir — með afskiptaleysi einu
saman — ár eftir ár, kjörtímabil
eftir kjörtímabil. Mennirnir, sem
hugsanlega hafa fengið með þessu
tækifæri til að ástunda fjárdrátt
eða annað ólöglegt athæfi, eiga að
fá sína refsingu, verði afbrot
sönnuð, það er ljóst, en endurbæt-
ur okkar á þjóðfélagskerfinu fara
hins vegar ekki eftir því hversu
illa okkur tekst að fara með þessa
menn, séu þeir finnanlegir, heldur
hvaða öfl við viljum styrkja í
náinni framtíð til þess að skapa
hinu opinbera aðhald og auka
eftirlit með því. Um leið verðum
við að gæta þess að styrkja ekki
öflin, sem tileinka sér vinnubrögð
rógberans.
Rógberinn gerir engan greina-
mun á eðli áfbrotanna, sem hann
nærist á. Hann leitar eins og
þefdýr að æti og gæðir sér aðeins
á því, sem honum finnst gott,
hollustan er látin liggja á milli
hluta. Að því kemur, að hann étur
eitthvað, sem gerir honum sjálfum
illt, en hversu miklum skaða er
hann búinn að valda á þeim tíma,
sem hann lék lausum hala?
Við skulum einnig hafa það í huga,
að þeir sem hafa vakið grunsemdir
fólks um að hafa ástundað fjár-
málasvindl eða á einhvern annan
hátt hafa brotið landslög, eiga
kannske sínar fjölskyldur, sín
börn, sem ekki verða síður svo
hræðilega fyrir barðinu á níðskrif-
garði franska strandmenn, sem
dveljast þar um hríð — og vegna
strandsins koma sýslumaður,
læknir og hreppstjóri og' hafa
nokkra dvöl. Skipstranda á fjörum
Skaftfellinga er þarna að öðru
ekki getið, þar eð höfundur hefur
um þau fjallað í annarri bók, en
Þykkvibær átti fjöru og þar tilkall
til reka, og einn kaflinn í Leikur
og líf og hann gagnmerkur heitir
Fjaran, og verður ljóst af honum,
að þótt ekki kæmu til skipsströnd,
voru afnot af reka allveigamikill
þáttur í bjargræði þeirra bænda,
sem tilkall áttu til slíkra hlunn-
inda. Á þá fjöru, sem Þykkvibær
í landbroti nytjaði, rak ærið
margt, bæði ætt og óætt. í
kaflanum um fjörunytjarnar mun
það ekki sízt þykja forvitnilegt á
þessari gullöld loðnuveiðanna,
hvernig þessi litli og fagri fiskur
var nytjaður á skaftfellskum
rekajörðum, þegar brimsjóir
fleygðu honum í tugþúsundatali á
fjörur.
*
Þá eru það mannlýsingarnar.
Skýrastar verða að vonum lýsing-
ar höfurtdar á foreldrum hans, en
þeim hefur hann með bókinni reist
verðugan varða. Af öðrum, sem við
sögu koma, verða eftirminnilegust
Mangi vinnumaður, mikill vexti og
sterkur og heimilinu traust stoð,
og hin fróða, ýkna og að sama
skapi skemmtilega Kata gamla,
að ógleymdum Elíasi Bjarnasyni
frá Hörgsdal, sem helgaði hæfi-
leika sína fræðslu og handleiðslu
ungviðis á skólaaldri í Kirkju-
bæjar- og Hörgslandshreppum um
langt skeið, en síðar varð vinsæll
og mikilsvirtur yfirkennari í
Miðbæjarbarnaskólanum í
Reykjavík. Það er augljóst af
frásögn Þórarins Helgasonar, að
af lagni, ljúfmennsku og festu
hefur Elías sem farandkennari
lagt í fræðslu og leiðsögn slíka
áherzlu á þróun jafnt andlegs sem
líkamlegs heilbrigðis og þroska, að
vafalaust hefur ráðið framkomu
Jón Börkur Ákason
Unum og róginum. Þegar við
ræðum eðli afbrota, þá er einnig
nauðsynlegt að hafa nokkur dæmi
úr raunveruleikanum til viðmiðun-
ar, þannig getum við.betur áttað
okkur á eðlilegri framkvæmd
rannsóknar sakamála og refsinga
í beinu framhaldi af því.
Maður, sem brýst inn í verslun,
hann hefur framið afbrot, sem
leiðir til refsingar, ef hann á
annað borð næst,- Refsingin grund-
vallast á skaðabótum og svo
varðhaldi eða fangelsisvist, að
mati dómsvaldsins. Sá, sem
hugsanlega stendur slíkan mann
að verki og nær því að framkvæma
handtöku, hefur engan rétt til þess
að beita hann pyntingum eða
barsmíð, heldur ekki að svívirða
hann opinberlega. I sjálfsvörn
geta átök átt sér stað, en þá erum
við að ræða innbrot og líkamsárás,
öllu alvarlegra afbrot. Verslunar-
eigandinn hefur heldur ekki rétt
til þess að byggja upp varnarkerfi,
sem ætlað er að slasa eða að
klófesta innbrotsþjóf á hættulegan
hátt. Um leið og búið er að klófesta
sökudólginn með þeim mannúð-
legu aðferðum, sem unnt er að
beita, þá er hann í höndum
lögreglunnar, sem hefur það verk-
efni. að framselja hann í hendur
dómsvaldsins í landinu. Síðan
bíðum við eftir framkvæmd rann-
sóknar og dóms.
Það er ljóst, að öll meðferðin,
Þórarinn Helgason
hans og gerðum dýrmæt hugsjön,
og þó að nú sé fyrirkomulag
fræðslumála okkar svo til ger-
breytt frá því sem það var á fyrstu
áratugum aldarinnar, mættu jafnt
leiðtogar í uppeldismálum sem
skólastjórar og kennarar gefa
gaum að frásögnum af leiðsögn og
fræðslustarfi þeirra manna víðs
vegar um landið, sem voru snortn-
ir af hugsjónum „aldamótamann-
anna“ — hvað sem líður kennara-
háskóla og stúdentsprófum. Það er
fleira en krónan, sem fallið hefur
í verði.
Mörgum er kunnugt að Þórarinn
Helgason reyndist ekki aðeins
góður bóndi á föðurleifð sinni,
heldur og forystumaður um sitt-
hvað í héraði sínu og stétt, og
vissulega hefur hann, svo sem sjá
má af þessari og fleiri bókum
hans, náð að verða liðtækur
rithöfundur. Hann átti til góðra að
telja, en tvennt var það, sem mætti
honum í bernsku, er mörgum
dreng minni gerðar og lakar
settum hefði vissulega orðið ærið
frá því að afbrotamaðurinn frem-
ur verknaðinn, og þar til að hann
hefur tekið út sína refsingu,
grundvallast á því að hann er
maður, sem á rétt á mannúð af
okkar hálfu og hann á rétt á því
að byrja nýtt líf og betrumbæta
sig eftir að hafa tekið út sína
refsingu.
Þegar um er að ræða afbrot,
framin af mönnum í æðri stöðum,
að ég ekki minnist á, ef viðkom-
andi er blekktur eða hefur verið
falið mikið ábyrgðarstarf, þá er
eðli afbrotsins annað og alvar-
legra. Sá hinn sami á hins vegar
nákvæmlega sama rétt til með-
ferðar og sá, sem brýst inn. Við
höfum hvorki leyfi til að beita
hann líkamlegum né andlegum
pyntingum. Ef við leyfum okkur
slík vinnubrögð, erum við ekki
aðeins að brjóta landslög, heldur
eitt af ákvæðum íslensku stjórnar-
skrárinnar, dýrmætust eign okkar.
Þeir menn, sem þjóðin þekkir nú
fyrir að hafa brotið þessar grund-
vallarreglur lýðræðisins, eru
mennirnir, sem okkur ber að
varast, þeim fylgir ekki aukin
mannúð, þeim fylgir ekki siðbætt
þjóðfélag, þeir eru mannorðsþjóf-
ar og hættulegir í áhrifastöðum.
Ég var rétt að enda við að ræða
meðferðina á afbrotamönnum. Ég
minntist hér að framan á menn-
ina, sem voru sakfelldir, með-
höndlaðir eins og þeir væru sekir,
svivirtir og reyndust að endingu
saklausir.
Sér fólk nú hvað okkur Islend-
ingum hefur orðið alvarlega á í
messunni?
Enn sem fyrr vil ég beina máli
mínu beint til þeirra, sem eru
sammála mér, og biðja þá að láta
nú til sín taka, hvar sem og
hvenær sem þeir hafa aðstöðu til
þess. Krefjumst skýringa af þess-
um mönnum, króum þá af, hvar
sem til þeirra næst.
Þó að nú sé til umræðu ný
misferli, hugsanleg, þá er það
einungis ábending til okkar Is-
lendinga um að láta ekki sömu
ömurlegu atburðarásina endur-
taka sig og fela ekki framkvæmd
hugsanlegra refsinga, örlög okkar
og annarra, í hendur þeim mönn-
örlögþrunginn trafali á brautinni
til heilbrigðs þroska og veraldar-
gengis, en mun hafa örvað og stælt
Þórarin og jafnvel reynzt honum,
þjálfun til manndóms og menning-
arauka.
Svo sem tíðkaðist á flestum
heimilum í bernsku hans, var
allsnemma Sarið að kenna honum
að stafa. En sú fræðsla þótti
honum ekki aðeins leiðinleg,
heldur allt að því kjánaleg. „Það
var engin íslendingasaga í staf-
rófskverinu." Og svo varð þá
námsárangurinn nauðalitill. Þegar
Þórarinn var níu ára, réð faðirinn
kennara á heimilið. Það var
gamall maður, föðurfrændi ÞóraV-
ins, greindur og vel að sér. Mikill
var hann vexti og vörpulegur og
vanur var hann að því að um hann
munaði, þar sem hann gekk að
verki. Hann beitti Þórarin hörku,
nú skyldi piltur verða læs. En
reyndin varð önnur. Drengurinn
tók sér nærri hörku hans og
ruglaðist þeim mun meir í stöfun-
arlistinni, sem kennarinn varð
byrstari. Lærisveinninn tók sér
þetta nærri, og hver einasta
kennslustund endaði með því, að
hann kom engu orði upp fyrir
gráti. Dagar og vikur liðu, og þar
kom, að drengurinn fylltist heift
og hatri í garð kennarans og
undirbjó hefndir. Móðir hans
komst svo af tilviljun að því, hvað
í vændum var, og þá var tekið í
taumana, drengurinn látinn hætta
þótt lítt hefði honum farið fram.
Kennarinn sagði svo föður
Þórarins, „að þessi sonur hans yrði
varla nokkurn tíma læs, en frægur
skrifari myndi hann verða."
Þórarinn segir, að hvorugt hafi
rætzt og megi hann vel við una.
En næsta vetur hóf hann nám
hjá Elíasi Bjarnasyni. Og nú
skyldi drengurinn, vart stautlaus,
nema margar námsgreinar. Það
varð honum mikil þraut í fyrstu,
en nú var öðruvísi að honum farið
en veturinn áður, og svo kom bæði
til menntaður og sterk löngun til
um, sem svívirtu íslensku þjóðina
svo og beittu hana slíkum blekk-
ingum, að hún réðist óviljandi á
sína bestu menn og bar á þá hluti,
sem hún sér alla tíð eftir.
Margir kunna að ætla, að ég sé
að reyna að gera lítið úr efnahags-
vandamálunum. Ég vona, að eng-
inn haldi, að ég sé svo illa staddur
andlega, að ég láti mér detta slíkt
í hug. Ég þekki erfiðleikana
samfara verðbólgu af eigin
reynslu. Ég er einungis að benda
á þá staðreynd, að þó að efnahagur
þjóðarinnar sé svo bágborinn nú,
þá megum við ekki gleyma æðri
markmiðum og við verðum að
gæta að því, að glundroðinn, sem
skrif ákveðinna blaða hafa valdið,
er eini möguleikinn, sem ákveðnir
menn, sjúkir af ofmetnaði, hafa til
þess.að komast til áhrifa.
Aldrei hefur verið meiri þörf en
nú á því, að ábyrgu öflin í
þjóðfélaginu, öflin sem eru í raun
máttarstólpi íslenzks þjóðfélags,
taki höndum saman og um leið ýti
öllum minni háttar pólitískum
þrætuefnum til hliðar og verjist
ágangi og rógburði lítilmennanna
og tryggi þjóðinni áframhaldandi
og örugga mannúðarstefnu á
öllum sviðum þjóðlífsins.
Dæmum aldrei út frá of litlum
eða röngum upplýsingum. Enginn
veit hver næstur verður fyrir
barðinu á óþverrunum.
Gefum mönnum, sem ráðist er á
dag hvern, tækifæri til þess að
koma með skýringar. Látum ekki
dómgreind okkar stjórnast eða
truflast af fyrirsögnum blaða, sem
við þekkjum af svo hræðilegum
mistökum í þeim efnum.
Penninn er hræðilegt vopn, sé
honum misbeitt.
Ég treysti því, að allir þeir, sem
þessar línur lesa og sjá í hvaða
hættu við íslendingar erum, láti
sitt ekki eftir liggja og krefjist
skýringa af mönnunum, sem bera
ábyrgð á íslenska rógsfyrirbrigð-
inu — lægstu hvötum mannskepn-
unnar — Sigurinn er vís, þeim sem
láta stjórnast af hvötum, sem
grundvallast á mannúð, skilningi
og heiðarleika. Berjumst til sigurs.
I einlægri von um árangur.
Jón Börkur Ákason stýrimaður
að gera hinum skilningsríka og
umhyggjusama kennara til hæfis.
Og brátt sýndi það sig, að
drengurinn þurfti ekki að verða
eftirbátur annarra við nám.
Þá varð hann fyrir því áfalli, að
sundur skárust hásinarnar á
vinstra fætinum, og varð þar
ekkert að gert annað en hann lægi
í rúminu, unz sárið holdfylltist, —
hásinarnar urðu aldrei græddar
saman. Þetta var að sumri til,
þegar mest var um að vera í
bjargræðisvegum heimilisins, og
var Þórarinn lengstum einn dag-
langt, en móðir hans sinnti honum
eftir því, sem hún bezt gat á
slíkum annatíma, hugsaði jafnt
um andleg sem líkamleg sár hans
af nærfærni og ástúð og kom í veg
fyrir að hann færi of snemma að
reyna á særða fótinn. Þetta bætti
mjög um fyrir honum, og vissulega
hafði svo rúmlegan og einveran
jákvæð áhrif á bæði hugmynda- og
hugsanalíf drengsins. Þegar sár
hans var að fullu gróið og
holdfyllt, þjálfaði hann sig brátt í
að komast greitt áfram þrátt
fyrir heltina. Auðvitað þótti.
öllum furðulegt og sumum hlálegt
að sjá hann hendast áfram á
andkannanlegu valhoppi. En vilji
hans og sjálfsvitund styrktist við
þjálfunina og erfiðið, svo að
vissulega mun hann hafa komizt
fjótlega í það jafnvægi, að hann lét
sér á sama standa, hvað aðrir
hugsuðu og spáðu um sjálfs-
bjargargetu hans í framtíðinni. Og
það efa ég, að án þeirra miklu
erfiðleika, sem höfðu mætt honum
á viðkvæmu og um flest óráðnu
skeiði bernskuáranna, hefði hann
haft manndóm og sjálfsvirðingu
til að taka þá afstöðu gagnvart
altarisgöngu að lokinni fermingu,
sem frá segir í lokakafla
bókarinnar.
Ég þakka honum þá erfðaskrá,
sem lætur eftir sig og bið hans
nánustu blessunar.
Guðmundur Gíslason
Hagalín