Morgunblaðið - 14.01.1979, Blaðsíða 17

Morgunblaðið - 14.01.1979, Blaðsíða 17
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. JANÚAR 1979 17 afrískum tungumálum, prófessor , sem nú kenndi við Wisconsin-há- skóla. Haley sótti þennan mann heim og fékk hinar beztu viðtökur. Eftir að hafa borið sig saman við annan tungumálafræðing, sagði þessi sérfræðingur, að það væri sannfæring sín að rekja mætti þessi orð til „Mandinka“-máls, sem talað væri af Mandingo-þjóð- flokknum en Haley hafði aldrei heyrt nefndan. Þessi málfræðing- ur taldi ekki útilokað að „ko“ gæti t.d. átt við „kora“ sem væri strengjahljóðfæri Mand- ingo-manna. Um „Kamby Bol- ongo“ var prófessorinn viss í sinni sök, „bolongo" þýddi á máli Mandingo-manna rennandi vatn en gat sér til að „Kamby" gæti átt við Gambíufljótið. Tilviljun hagaði því svo til að litlu síðar komst Haley í kynni við stúdent frá Gambíu við háskóla í New York. Ebou Manga hét sá og hann kannaðist strax við orðin sem Haley nefndi. Mandinska var þó ekki mállýzka hans því að hann var sjálfur Wolof en þekkti nokkuð til mandinsku. Spjall þeirra leiddi til þess að viku síðar voru þeir komnir til Gambíu, þar sem fjölskylda Ebou Manga tók á móti þeim og bar Haley á örmum sér. Allir lögðust á eitt til að aðstoða hann við að hafa upp á þorpinu sem forfaðir hans „Kin-tay“ var frá, og nú heyrði Haley í fyrsta sinn um öldungana „girots", sem sagt var að enn mætti finna í afskekktum þorpum og sagðir voru eins konar gangandi söfn munn- mælasagna. Gambíumennirnir sögðu, að „Kin-tay“ væri líklega skrifað „Kinte“ og það væri velþekkt nafn í Gambíu, svo að alls ekki væri ólíklegt að finna mætti „girot", sem gæti eitthvað orðið að liði. ★ Á fund öldungsins Gambíumennirnir hétu Haley að þeir skyldu gera allt sem í þeirra valdi stæði til að finna slíkan sagnabrunn, og hann sneri heim við svo búið. Hann hafði í þessari fyrstu Afríkuferð inni komizt að því hversu lítið hann vissi raunverulega um þessa heimsálfu þangað sem hann átti sjálfur rætur sínar að rekja, svo að hann fór að viða að sér sögubókum um Afríku og brátt varð þetta honum ástríða. Svo kom bréf frá hinum gambísku vinum hans, þar sem þeir lögðu til að hann heimsækti þá aftur strax og hann sæi sér fært. Strax og Haley hafði aurað saman fyrir farinu hélt hann á ný til Gambíu og nú fékk hann að vita að vinir hans höfðu haft upp á „girot“ sem kunni mæta vel að segja frá Kinte-ættinni. Hann átti heima í litlu þorpi sem nefndist Juffure og Haley varð að búa út dálítinn leiðangur til að komast þangað, vörubíl og jeppa, túlka og hljóðfæraleikara, því að honum var sagt að öldungarnir létu ekki hugann reika nema undir hljóð- færaslætti. Þegar loks Haley og leiðangur hans komu á áfangastað, þyrptust þorpsbúar í kringum hann og störðu á hann eins og naut á nývirki. „Þeir stara svona á þig vegna þess að þeir hafa aldrei séð svartan Ameríkana," sagði einn túlkurinn honum. Það var auðsótt mál að fá öldunginn til að þylja fræði sín og hann byrjaði að rekja sögu Kinte-ættarinnar af mikilli ná- kvæmni, hvernig hún hefði átt upphaf sitt í landi, sem nefndist Gamla Mali en ein kvísl hennar síðan borizt til Máritaníu. Þaðan hafði einn sonurinn, Kairaba Kunta Kinte, haldið ferðinni áfram til lands sem kallaðist Gambía. Hann kom loks til Juff- ure og gekk þar að eiga tvær konur; átti tvo sonu með hinni fyrri en einn með þeirri siðari, og nefndist sá drengur Omoro. Eldri synirnir tveir héldu á brott og stofnuðu nýtt þorp en Omoro varð eftir í Juffure. Hann gekk þar að eiga Mandinka-stúlku, sem hét Binta Kebba og á árabilinu kringum 1750—60 gat hún honum fjóra syni, Kunta, Lamin, Suwadu og Madi. Öldungurinn var búinn að þylja nær látlaust í tvær eftir sjö vikna legu yfir rykfölln- um pappírumað hann rakst á skjal sem geymdi brottfarir og komur um 30 skipa á Gambíufljóti og þar var það svart á hvítu númer 18 á listanum — hinn 5. júlí 1767 eða „árið sem hermenn konungsins ríkjanna og sem leið liggur til Washington, þar sem hann minnt- ist þess að hafa einu sinni haldið á bók í þingsafninu sem nefndist „Skipaferðir um Annapolishöfn“. Strax og hann kom á safnið fletti hann upp í bókinni og þar beið staðfestingin hans — Lord Ligoni- er hafði verið tollskoðað þar í höfninni 29. september 1767. Haley fór þessu næst til Annapolis og á safni þar fann hann gamla farmskýrslu yfir Lord Ligonier, þar sem kom fram að skipið hafði komið með 98 svertingja til hafnar. Haley var farinn að gera sér grein fyrir að amma hans og gömlu frænkurnar höfðu á sinn hátt verið „girot“-ar en endanlega staðfestingu á því fékk hann þó þegar hann þessu næst fór að grúska í veðbókum fyrir Spotsylvana-hrepp í Virginíu frá því í september 1767, því að þar fann hann ítarlegan samning, dagsettan 5. september 1768, þar sem segir að John Waller og kona hans Ann afhendi William Waller land og gæði ásamt 240 ekra ræktunarlandi og á annarri síðu: „og einnig einn svartan karlþræl að nafni Toby.“ Það stóð því allt heima, allt var eins og gömlu konurnar heima í Henning höfðu lýst þessu. Alex Haley ásamt LeVar Burton sem lék Kunta Kinte ungan aö árum. klukkustundir þegar hann kom að piltunum fjórum og hélt ótrauður áfram meðan túlkurinn hafði jafnharðan eftir honum: „Um það leyti sem hermenn konungsins komu, fór hinn elzti þessara fjögurra sona frá þorpinu til að höggva við en sást aldrei framar ...“ Gamli girot-inn lét dæluna ganga, en Haley sat sem bergnum- inn. Hann sat hér inn í svörtustu Afríku og hafði rétt í þessu fengið að heyra aðra útgáfu af sögunni um það hvernig forfaðir hans var hnepptur í þrældóm, fengið stað- festingu á ættarsögunni sem gömlu konurnar, amma hans og systur hennar, höfðu svo oft rifjað upp sín á milli. Haley segir frá því í bók sinni Ræturnar, að hann hafi í fátinu rótað í farangri sínum eftir minnisbók sinni, þar sem hann hafði skrifað niður söguna eins og hann hafði heyrt hana í æsku og rétt túlknum. Túlkurinn las hana greinilega þrumu lostinn, en fór síðan að skýra út fyrir öldungnum og öðrum þorpsbúum hvað um var að vera. Það varð uppnám í þorpinu, þegar fólkið áttaði sig hvers kyns var og síðan fagnaðarfundir, — týndi sonurinn hafði snúið heim. ★ Ræturnar veröa til A leiðinni heim til Bandaríkj- anna ákvað Haley að skrifa bók um þessa reynslu sína. Strax og heim kom ákvað hann að reyna að grafast fyrir um hvort hann gæti fundið út með hvaða skipi Kunta Kinte hefði verið fluttur til „Naplis" í Bandaríkjunum, sem Haley þóttist vita að væri Annapolis í Maryland. I næstu ferð til London sótti hann Lloyds-tryggingafélagið heim og fékk þar aðgang að öllum skjölum varðandi skipsflutninga á þrælum á 18. öld. Það var þó ekki fyrr en komu“ eins og girot-inn hafði sagt, hafði skipið Lord Ligonier, skip- stjóri Thomas E. Davies, lagt upp frá Gambíufljóti með Annapolis sem áfangastað... Haley rauk beint út á flugvöll, tók næstu flugvél heim til Banda- Kjúklinga-Georg Afríkumannsins. Tom sonur hans, afkomendur ★ Frægö, auöur og afturkippur Hjá Haley var þó starfið rétt að hefjast. Hann var alls 12 ár að viða að sér efni í bókina og skrifa hana. En framhaldið þekkja allir. Ræturnar hafa selzt í liðlega milljón eintökum og Haley hlaut Pulitzer-verðlaunin eftirsóttu fyr- ir bókina. Höfundarrétturinn og sala á efni bókarinnar til kvik- myndunar fyrir sjónvarp hafa fært höfundinum um 1,3 milljarða króna í tekjur. Það er gizkað á að þegar sjónvarpsmyndin Ræturnar var sýnd í Bandaríkjunum hafi um 130 milljónir manna horft á að minnsta kosti hluta myndaflokks- ins en þættirnir átta voru þar vestra sýndir kvöld eftir kvöld en ekki einu sinni í viku, eins og venjan er. Margir telja að sýning ABC-sjónvarpsstöðvarinnar á Rótunum hafi valdið mestu um að á einu ári urðu þær breytingar í sjónvarpsneyslu Bandaríkja- manna að ABC varð nú sú stöðin, sem dró til sín flesta áhorfendur en hafði fram að því verið minnst stöðvanna þriggja. En frægðin er sjaldnast tekin út með sældinni, og það hefur Alex Haley nú mátt reyna. Nýverið varð hann að játa fyrir rétti í heima- landi sínu, að hann hefði gerzt sekur um ritstuld, því að hlutar úr skáldsögu Harold Courlander — Afríkumaðurinn hefðu verið tekn- ir upp óbreyttir í bók hans, Rótunum. Haley hélt því þó fram, að hann hefði ekki lesið Afríku- manninn fyrr en ári eftir að Ræturnar komu út, heldur hefði ritstuldurinn orðið með þeim hætti, að hann hafi haft fjölda fólks sér til aðstoðar um efnisföng í bók sína og það hlyti að hafa lagt honum til þetta efni án þess að tilgreina þessar heimildir. I kæru sinni tilgreindi Harold Courlander 81 málsgrein, sem hann taldi að stolið hefði verið úr bók sinni, og rétturinn dæmdi Haley til að greiða honum 160 milljónir króna. Courlander hafði hins vegar aðeins fengið um 4,5 milljónir fyrir bók sína Afríku- maðurinn, þegar hún kom upphaf- lega út. Annar rithöfundur kærði Haley einnig fyrir ritstuld nýverið en Haley vann það mál. Haley heldur því statt og stöðugt fram að Ræturnar séu raunveruleg ættarsaga hans. Hins vegar hefur bókin verið mjög gagnrýnd, t.d. af brezkum fræði- mönnum, sem bera brigður á staðhæfingar Haleys um að fjöl- skylda hans hafi átt rætur sínar að rekja til þorpsins Juffure í Gambíu. Stjórnvöld í Gambíu hafa hins vegar afráðið að friðlýsa þorpið svo að það standi um aldur og ævi sem minnismerki um hin merkilegu tengsl gambísku þjóðar- innar og afkomenda þrælanna í Bandaríkjunum. I

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.