Morgunblaðið - 10.04.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 1979
Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
Sl. laugardag birti Morgunblað-
ið grein eftir Þröst Ólafsson hag-
fræðing um nýsamda stefnuskrá
Sjálfstæðisflokksins í efnahags-
málum, sem kölluð er: „Endurreisn
í anda frjálshyggju", og ræðu
Jónasar Haralz bankastjóra, sem
Morgunblaðið birti 20. og 21. marz
sl. Grein Þrastar er málefnalegri
en margra annarra róttæklinga,
og þess vegna er ástæða til að fara
nokkrum orðum um hana, bera
saman skoðanir Þrastar og frjáls-
hyggjumanna og stefnu stjórn-
málaflokka þeirra, Alþýðubanda-
lagsins og Sjálfstæðisflokksins —
og færa rök fyrir þeim dómi um
Alþýðubandalagið, flokk Þrastar,
að það sé afturhaldssamasti
stjórnmálaflokkurinn, hafi dregizt
aftur úr þróuninni, og að Þresti
hafi einungis tekizt að safna sam-
an í eina grein nokkrum gömlum
róttæklingakreddum.
Hæpin skodun á
Sjálfstædisflokknum
Þröstur segir: „Stefna Sjálf-
stæðisflokksins í efnahagsmálum
tókst að sannfæra marga aðra
hagfræðinga um það, en flestir
þeirra höfðu verið á móti miklum
ríkisafskiptum, svo að hann var í
þeim skilningi byltingarmaður. En
Friedman — eru á móti miklum
ríkisafskiptum og stuðningsmenn
markaðskerfisins. Ríkisafskipta-
hugmyndir lærisveina Keyness
(sem töldu þó alltaf, að ríkisaf-
skiptin yrðu að vera innan
markaðskerfisins, studdu alls ekki
miðstjórnarkerfið) eru á undan-
haldi um allan hinn vestræna
heim. Þessi breyting hefur jafnvel
verið kölluð „gagnbyltingin í hag-
fræði". Veit Þröstur, sem er
áhugamaður um byltingar, ekki af
henni?
Verkaskipting ríkis
og einstaklinga
Þröstur segir: „Frjáls markaður
er því miður ekkert sjálfkrafa
stillitæki sem heldur efnahagslíf-
inu í stöðugu jafnvægi. Hér koma
til margar veigamiklar ástæður
sem raktar hafa verið ótal sinnum
af fjölda fræðimanna, en þó mun
sú staðreynd vega þyngst að
hvergi í heiminum er að finna
neinn frjálsan markað — hafi
hann yfirleitt nokkurn tíma verið
til.“ Á Þröstur við það, að einstakl-
ingarnir geti ekki fullnægt öllum
þörfum sínum á markaðnum, svo
að ríkið verði að fullnægja sumum
þeirra (og skattleggja þá til
þess)? Ég er sammála honum, ef
hann á við það. En af þeirri réttu
forsendu, að einstaklingarnir geti
ekki leyst öll verkefni á markaðn-
um, ber ekki að draga þá röngu
ályktun, að þeir geti ekki leyst
nein verkefni sín á honum. Það er
rökvilla. Frjálshyggjan felur í sér
kenningu um verkaskiptingu ríkis
og einstaklinga — þá, að ríkið eigi
ekki að hafa önnur afskipti af
framleiðslustörfum einstakling-
anna en þau að smíða umgerð laga
utan um þau til þess að auðvelda
þau, tryggja af mannúðarástæðum
öllum þeim lágmark tekna, sem
geti það ekki sjálfir, fullnægja
sumum samþörfum þeirra og
jafna sveiflur, þenslu og samdrátt
atvinnulífsins, með hagstjórn, ef
það sé nauðsynlegt (sem frjáls-
hyggju maðurinn Keynes taldi, en
frjálshyggjumaðurinn Hayek telur
ekki).
Sköpun listamannsins
og hagskipulagið
Þröstur segir: „Jónas seilist
meira að segja svo langt að skil-
yrða listsköpun frjálsum mark-
aði.“ Þetta er rangt. Jónas sagði: „í
þeim hluta heimsins, þar sem við
lifum, kemur mönnum ekki til
hugar, að listamenn geti lifað og
starfað nema í frelsi. Hvers vegna
sem Jónas sagði, með því að telja
upp listamenn, sem hafi skapað í
ríkjum án frjáls markaðar.
Kjarni málsins er sá, að
markaðskerfið er skilyrði fyrir
almennum mannréttindum, eins
og Ólafur Björnsson prófessor
leiddi óvefengjanleg rök að í
bókinni Frjálshyggju og
alræðishyggju 1978. Listin deyr, ef
vald ríkisins verður ótakmarkað,
enda var listsköpun varla til í
alræðisríkjum Hitlers og Stalíns.
Ég tek undir það, sem Halldór
Laxness sagði um upphaf
markaðskerfisins í bókinni Upp-
hafi mannúðarstefnu 1965: „Með
þessu nýa fyrirkomulagi á fjár-
málum var brotið í blað á Vestur-
löndum. Allavega er vert að gefa
því gaum að húmanisminn sigldi í
kjölfar þeirri þróun sem hagstjórn
tók í Evrópu um þessar mundir;
hann var fylgifiskur vaxandi kröfu
sem reis í frumvaxta borgarastétt-
inni um þekkingu og lærdóm."
Misnotkun hugtaka
Hættulegasta bragðið, sem rót-
tæklingar beita, er að misnota
hugtök, jafnvel að snúa þeim við,
eins og George Orwell benti á (og
nefndi „double-speak"). Þröstur
beitir því, þegar hann skilgreinir
hagkerfi þessa heims. Hann segir
Sjálfstœðisflokkurinn
og Alþýðubandalagið
bar vissulega nokkurn keim af
sósíaldemókratískum aðferðum og
varð það m.a. til þess að flokkur-
inn óx og dafnaði meir en eðlilegt
var, ef samanburður er hafður við
önnur Norðurlönd, þar sem hægri
flokkarnir voru sundraðir en
verkalýðsflokkarnir sameinaðir."
Þessi skoðun er röng. Flokkakerfið
á Islandi er ekki sömu gerðar og á
öðrum Norðurlöndum. Sjálf-
stæðisflokkurinn er því ekki sam-
bærilegur við „hægri“ flokkana á
Norðurlöndum og hefur ekki sótt
neinar hugmyndir til þeirra (nema
til Þjóðarflokksins í Svíþjóð, þegar
Bertil Ohlin stjórnaði honum).
Sjálfstæðisflokknum svipar í
sumu til Kristilega lýðræðis-
flokksins í Vestur-Þýzkalandi og
borgaraflokkanna beggja á Bret-
landi, Ihaldsflokksins og Frjáls-
lynda flokksins, þótt hann sé
umfram allt íslenzkur flokkur.
Fjöldafylgi hans er ekki fremur
undrunarefni en fylgi þessara
flokka. (Ég sýni fram á þetta í bók,
sem kemur út í þessum mánuði.
Þröstur getur lesið hana.) Og
minna verður á það, að breyt-
ingarnar á hagkerfinu, sem tókust
1950 og 1960, urðu að frumkvæði
Sjálfstæðisflokksins og voru í
anda frjálshyggju.
Hugmyndir
á undanhaldi
Þröstur segir: „Frjálsmarkaðs-
hugmyndir Jónasar og Sjálf-
stæðisflokksins eru svo gamlar
sem á grönum má sjá og hafa verið
á undanhaldi um allan hinn vest-
ræna heim, allt frá byltingu
Keynes á fjórða áratugnum." Þessi
skoðun er röng. John Maynard
Keynes taldi, að kreppan
1930—1940 væri vegna fram-
leiðslugetu umfram neyzluþörf og
að ríkið yrði því að auka neyzlu-
þörfina með opinberum fram-
kvæmdum. (En Keynes var reynd-
ar frjálshyggjumaður, stuðnings-
maður markaðskerfisins.) Honum
síðasta áratuginn hafa verðbólga
og atvinnuleysi farið saman á
Vesturlöndum, og það hefur veikt
mjög trúna á kenningu Keyness,
því að verðbólga og atvinnuleysi
geta varla farið saman samkvæmt
henni. En það hefur einnig styrkt
trúna á svonefnda peningamagns-
kenningu, en flestir eða allir hag-
fræðingar, sem trúa á hana — svo
sem nóbelsverðlaunahafarnir
Friedrich A. Hayek og Milton
í tilefni
greinar
Þrastar
Olafssonar
ættu önnur lögmál að gilda í
öðrum greinum mannlegs lífs?
Hvers vegna ættu menn ekki að
vera frjálsir að því að leggja fram
sköpunargáfu sína og orku til
hvers konar framleiðslu og við-
skipta eins og til lista?“ Jónas
benti á þá mótsögn, að menn, sem
efast ekki um réttinn til frelsis í
listum, efast um hann á markaðn-
um. Þröstur hittir því ekki í mark,
þegar hann hyggst hrekja það,
um markaðskerfið eða kerfi við-
skipta: „Skýrasta dæmið um slíkt
kerfi eru Bandaríkin. Þar er það
lögmál markaðarins sem stjórna
fólki, þvinga það til að gera hitt og
þetta og beina atferli þess, hugsun
og lífsmætti í ákveðinn farveg." Og
hann segir um miðstjórnarkerfið
(sem hann nefnir „kerfi áhrifa-
máttar ríkisvaldsins", þótt orðið
„áhrifamáttur" merki allt annað):
„Hér er það sjálft ríkisvaldið sem
þvingar og stjórnar fólki með
boðum, bönnum og leyfum. Skýr-
asta dæmið um slíkt kerfi eru
Sovétríkin." Þröstur leggur að
jöfnu lögmál markaðarins og til-
skipanir ríkisins, skipulagið í
Bandaríkjunum og Ráðstjórnar-
ríkjunum. En hver er munurinn?
Hann er mikill. Einstaklingar
skipta hver við annan samkvæmt
lögmálum markaðarins, ef þeir
hafa báðir hag af því (og í því
sambandi skiptir ekki máli, að til
eru „viðskipti", sem eru ekki
samkvæmt þessum lögmálum, svo
sem þegar fjárkúgunum eða föls-
unum er beitt). Á Þröstur við það,
að einstaklingar verða að skipta
hver við annan til þess að hafa í
sig og á? En spyrja má, í hvaða
hagkerfi þeir losna við lífsbarátt-
una. Lögmál markaðarins
„þvinga" enga, „stjórna" engum
eins og ríkið. Manni er samkvæmt
lögmálum markaðarins frjálst að
skipta ekki við annan mann, ef
hann telur, að hann hafi ekki hag
af því. En er manni frjálst að fara
ekki eftir tilskipunum ríkisins?
Því geta þeir andófsmenn svarað,
sem dveljast á vitfirringahælum
eða í vinnubúðum alræðisríkjanna.
Þröstur misnotar þannig hug-
takið þvingun. Hann misnotar
einnig hugtakið frelsi. Hann segir:
„Forstjóri fyrirtækis þarf ekki að
spyrja neinn um leyfi til að segja
upp starfsfólki. Er það ekki frels-
isskerðing að láta henda sér út á
götu án þess að hafa gert nokkurn
skapaðan hlut af sér?“ En við-
skipti takast ekki samkvæmt lög-
málum markaðarins, nema báðir
kjósi þau, í þessu dæmi forstjórinn
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAl
>röstur Ólafsson:
Eitt af því merkilegasta sem
igerðist í allri þeirri ringulreið sem
Vmyndaðist í kringur.i efnahags-
Lmálafrumvarp for.:»tisráðherra
■ var birting stefnuskrár Sjálf-
I stæðisflokksins i efnahagsmálum
1 lllaut hún nafnið Endurreisn í
[ anda frjálshyggju.
Þessi stefnuskrá er merk að þvi
k leyti, að hún táknar kúvendingu i
* efnahagsslefnu stærsU stjórn-
[ málaflokks landsins, og eru það
svo litil tiðindi.
■nnilega hefði þessi nýi boð-
i skapur |x> farið að mestu framhjá
l fólki í ollum hamagangi stjórnar-
I (lokkanna, ef ekki hefði birst grein
' i Morgunhlaðinu eftir einn aðal
honnuð þessarar stefnuskrár,
Jónas II llaralz hankastjóra. I
skrifi Jónasar - sem er aídráttar
laust eins og hans er vandi —
verður slefnuskráin að trúarjátn-
ingu og túlkunin hennar er eitt
magnaðasta trúhoð á sviði stjórn-
mála sem lengi hefur hirst hér-
lendis. sem liggur í þvi að saman
er blandað mjög hægri sinnaðri
hugmyndafræði og hagvísindum á
þann hátt. að almennur lesandi
fær þar ekki í sundur skilið pólitik
og fræðimennsku. Þetta er illa
gert gagnvart ollum málsaðilum.
Stjórnmálamanninum er gerð upp
fræðileg þekking, fræðigreinin
gegnsýrð af hugmyndafræði, og
ryki siðan stráð i augu almenn-
ings
I þeim skrifum sem hér fara á
eflir verður reynt að ganga í
skrokk á inntaki þessara skrifa,
sem er misskilningurinn eða goð-
sognin um hinn svokallaða frjálsa
markað. en hann er sjálít
| fagnaðarerindi þeirra trúarbragða
I sem nefnd eru kapítalismi eða-
I auðvaldsskipulag.
hugmynda sósíaldemókratismans
við stríðandi verkalýðs- og náms-
mannahreyfingu, fór út um þúíur
Við myndun ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar var greinilegt að
það olli flokknum verulegum erfið-
leikum hversu mjog eymdi enn
eftir af gamalli kratavillu í hug-
mvndaheirni hans. Þá þegar upp
hófust átðk i ílokknum milli
þeirra, sem vildu halda í liðlega
þriggja áratuga arfleifð og hmna
sem vildu hreinsa til og endurnýja
rétttrúnaðarfrjálshyggju. Vrnsir
áhrifamenn i SjálfsUeðisflokknum
hafa látið i það skína að orsakanna
til hrakfara ríkisstjórnar Geirs
Hallgrímssonar hafi verið að leita
í þeim rongu efnahagsstjórnar-
hugmyndum sem tamt er að kalla
heiminum er að finna neinn frjáls-
an markað - hafi hann yfirleitt
nokkurn tima verið til. En einhver
ástæða hlýtur að liggja til þess að
rykið er dustað af bækluðum,
öldruðum uppskriftum og þær
pússaðar upp sem nýjar væru.
Galbraith segir einhvers staðar að
gamlar úreltar hugmyndir hafi
yfirleitt þjónað þeim tilgangi að
draga athyglina frá miklum þjóð-
félagslegum vandamálum, sem
hefðu i sér pólitiskt sprengiefni að
dómi valdastéttar hvers tíma. Hér
verður ekki farið út í greiningu
þeirra vandamála sem Sjálf-
stæðisflokkurinn ætlar sér að
hylja með framsetningu gamalla
efnahagshugmynda, en þau eru án
efa mjog þijng á metunum.
En látum þetu liggja á milli
hluta og snúum okkur að þeirri
megin trúarsetningu sem aftur-
hata frjálshyggja grundvallast á.
Það er jafnaðarmerkið sem sett er
á milli frjáls markaðar og
lýðræðis - og Jónas seilist meira
segja svo langt að skilyrða list-
skopun frjálsum markaði. Ekki er
nú horft af viðsýnum hól yfir
rofaborð sogunnar. ef þetta tvennt
á að haldast í hendur SHkar
fullyrðingar eiga hvergi annars-
staðar heima en á ruslahaugi
lýðskrumsins Hvers eiga þeir að
gjalda skopuðir gotnesku kirkj-
anna, arkitekUr Florens, Feneyja.
Antwerpen og gOmlu Ilresden og
hvað um William Shakespeare,
Dostojewski og Bach. Hallgrím
Pétursson. DanU og Solschenizyn
svo aðeins Orfáir séu nefndir?
En þetU dæmi undirstrikar enn
betur hve trúboðið er magnað, að
Jónas skuli grípa til skrumskæl
SÍS, Póstur og sími eða sovéskt
samyrkjubú eru allt skrifræðis-
stofnanir. Hvort það eru einka
aðilar eða hið opinbera sem á þær
skiptir engu meginmáli, hvorki
fyrir starísmenn þeirra eða
neytendur
Viðtkipti
og áhritavald
Haukcrfi eins og 6nnur kerfi
sem mennirnir hafa komið á, og
Uka mið af þjóðfélaginu sem
heild, hafa eitt sameiginlegt megin
hlutverk. Það er að stjórna athöfn-
um þjóðfélagsþegnanna og beina
þeim i ákveðinn farveg Þeir
mekanismar sem hagkerfin hafa
tekið i þjónustu sína eru aðallega
þrenns konar Viðskipti.
áhrifavald og umtölur.
Á þessum þremur mekanismum
grundvallast hagkerfin. Viðskipti
manna hvort sem er í formi vðru-
skipta, peningaskipU eða vinnu-
skipta er einskonar heili markaðs-
búskaparins SkýrasU dæmið um
slíkt kerH eru Bandaríkin Þar eru
það logmál markaðsins sem
stjórna fólki. þvinga það til að
gera þetu eða hitt og beina atferh
þess, hugsun og lífsmætti i ákveð-
inn farveg Við munum hér á eftir
athuga nánar tvær hliðar á frjálsu
markaðskerfi. Annars vegar
Jrelsi“ markaðskerfisins og það
stjórnmálalega lýðræði sem á að
hljótast aí því, en hins vegar
efnahagslega ávinninga þess og
yfirburðir í samanburði við Onnur
hagkerfi. en grein Jónasar snýst
um þetU tvennt.
Onnur gerð af nútímahagkerfi
málamenn uppteknir af afleiðing-
um markaðskerfisins, hvort sem
um er að ræða fátækt, mengun,
ofnýtingu auðlinda, verðbólgu, at-
vinnuleysí, greiðslujafnaðar-
vandamál, kjarnorkumengun
o.s.frv. o.s.frv.
Einkaeign
sem valdbeiting
í einkaeignarþjóðfélðgum sem j
byggja á markaðsbúskap er horn-
steinninn friðhelgi einkaeignar-
innar. Einkaeignin er eins konar
valdakjarni sem rikisvaldið (ekki
markaöurinn) hefur skapað. Eign j
er ekkert annað en réttur til að 1
ákveða hvort, hvenær og hvernig j
noU skuli atvinnutæki, húsnæði,
landið. íjármuni o.s.frv. Þeir sem
eignir ciga hafa ásamt stjórn-
málamOnnunum (og i seinni t|ð I
verkalýðsforingjum) völdin í þjóð- I
félaginu Það lýðræði sem við 1
búum við er valdalega klofið milli J
ríkisvaldsins
viðskiptavaldsins ViðskipUvaldið 1
byggir vold sín á eignarétti sem i
enginn hefur atkvæðisrétt um. f
Iængstan hluta ævi sinnar sUrfar I
fólk í stofnunum sem það hefur J
engin áhrií á hvernig sUrfa, og
kaupir sér lifsviðurværi og neyslu-
vðrur sem það ræður ekkert um
hvers eðlis eða útlits eru. Við- J
skipUvaldið ræður verði á vörum
sínum og þjónustu, og það verð
þarf ekki að leiða til neins betra ,
jafnvægis á milli sOlu og kaupa, en I
værí það ákveðið af opinberum 1
aðila Það skiptir nefnilega ekki I
máli hver ákveður verðiö heldur |
hvaða verð ákveðið er.
Eðli markaðsviðskipU valda því <
að ójðfn eignaskipting er mikil og I
fer vaxandi. ÞetU leiðir m.a. til
þess að í Bandaríkjunum (1960) j
áttu 3% fjölskylda meiri eignir en I
sem nam 50 000 dollurum en 75% f
Hugleiðingar
vegna greinar Jónasar
mm ... mmm vrnndvallar á áhrifa áttu minna en 5000 dol
H. Haralz
Fyrri stefna
Sjálfstæðis-
tlokksins
Kinx og ég sagði hér að framan
hefur Sjálfstæðisflokkurinn með
þessari stefnuskrá gerst fráhverf-
ur þeim meginsjónarmiðum sem
hann hcfur barist fyrir allt frá
lukum heimsstvrjaldarinnar síð-
ari Þessi sjónarmið voru í mcgin-
dráttum þau að innan hagkcrfisins
ckkcrt afl sem treystandi
væri á í þeim ásetningi flokksins
að ná venjulegum markmiðum
[ blandaðs hagkerfis. Þar væri
V hvorki að treysta á ríkisvaldið.
blandaða hagstjórn Á því plaggi
sem nú hefur verið samþykkt er
greinilegt hverjir hafa sigrað Það
híýtur að vera fagnaðarefni þeim
sem unna sósíaldemókratisma, þvi
nú vcrður aftur pláss fyrir ekta
krata i íslenskum stjórnmálum.
En allt útlit er fyrir að margir
verði til að fylla það tómarúm.
sem nú hefur skapast við brott-
hvarf Sjálfstæðisflokksins.
Með þesaari nýju eínahags
stefnuskrá hefur Sjálístæðis-
M
ingar sðgunnar máli sinu til fram-
dráttar
En áður en við snúum okkur að
afleiðingum afturbata frjálshyggj-
unnar á íslenskt efnahagslíf, skul-
um við hugleiða nokkuð nánar
hagkerfin tvO sem Jónas stillir
hvort upp á móti öðru — frjáis-
hyggju og skiþulagshyggju.
Tvenns konar
pjóðfálagsaðgerðir
ÉHmÍ
er sú sem grundvallar á áhrifa
mætti ríkisvaldsins Hér er það
sjálft ríkisvaldið sem þvingar og
stjórnar fólki með boðum, bönnum
og leyfum. SkýrasU dæmið um
slíkt kerfi eru Sovétríkin. Þótt
þarft væri að skoða gerr kosti og
galla þessa hagkerfis. þá verður
það látið liggja á milli hluU í bráð.
Til að gera því einhver sæmileg
skil þyrfti mun lengri grein en þá
sem hér er fyrirhuguð.
Sú gerð hagkerfis sem byggir á
umtölum er ekki á dagskrá hér. en
sem dæmi um slíka haggerð má
t.d. nefna Kína, þótt segja megi þó
að þar sé nú flest í óvisau og
breytingum undirorpið. Það ætti
áttu minna en 5000 dollara eigniræ
Svipað cr uppi á teningnum all#
sUðar þar sem markaðsöflin haf»
fengið að leika lausum hala Forl
stjóri fyrirtækis þarf ekki ai®
spyrja neinn um leyfi til að segjaB
upp sUrfsfólki. Er það ekki írels-1
isskerðing að láU henda sér út á 1
gotu án þess að hafa gert nokkurn j
skapaðan hlut af sér? Er það ekki I
nauðung að þurfa að flytja i j
framandi landshluta af því
fyrri vinnustaður var lagður niður i
Þannig mætti lengi telja
Markaðskerfið er á margan hátt I
stórlega þvingandi og er sifellt að !
skerða frelsi fólks. Hitt er svq.