Morgunblaðið - 10.04.1979, Blaðsíða 34

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. APRÍL 1979
34
Kristín Pálmadóttir
frá Hnausum níræð
Mér finnst það með ólíkindum,
að Kristín fyrrverandi húsfreyja á
Hnausum sé að verða níræð. Eg sé
hana fyrir mér unga og glæsta
stjórna búi sínu á umsvifamiklu
heimili og sé ekki á henni nein
ellimörk. En það var fullyrt við
mig fyrir nokkrum dögum, að hún
væri fædd að Hvammi í Langadal
þann 10. apríl 1889, svo ég verð að
láta í minni pokann.
Sem kornabarn fluttist hún með
foreldrum sínum að Vestur-A í
Laxárdal, og þar sleit hún barns-
skónum. Foreldrar Kristínar voru
Pálmi Erlendsson Guðmundssonar
frá Móbergi, sem átti 20 börn. Frá
honum er runnin hin mikla
Móbergsætt, sem er mjög kunn í
Húnavatnssýslu og telur margt
mætra manna. Móðir Kristínar
var Skagfirðingur, Jórunn Sveins-
dóttir frá Starrastöðum í Skaga-
firði.
Laxárdalurinn er grösug og
vinaleg sveit að sumarlagi, en
mikið vetrarríki er þar og
búskaparskilyrði erfið. Nú er þessi
dalur að mestu kominn í eyði.
Sjálfsagt hefur Kristín snemma
verið tápmikH og dugleg við að
bjarga sér. Tólf ára gömul er hún
lánuð að Hvammi í Langadal til að
gæta barna þeirra hjóna,
Frímanns og Valgerðar. Um þetta
leyti fer að losna um búendurna á
Vestur-A, og flytjast þau hjón með
bú og börn til Sauðárkróks.
Kristín minnist oft veru sinnar á
Króknum; það voru góð umskipti
að sjá fyrir sér fagran og víð-
feðman Skagafjörð og komast í
fjölmennið í stað þess að búa í
þröngri og afskekktri fjallabyggð.
Frá Sauðárkrókskirkju er Kristín
fermd og minningarnar úr Skaga-
firði eru henni ljúfar. Eftir fárra
ára dvöl á Sauð^irkróki flytur
fjölskyldan til Reykjavíkur.
Kristín tók þegar að vinna fyrir
sér þegar til höfuðstaðarins kom
og þótti liðtæk til þeirra starfa,
sem hún réðst til. Hún átti jafnan
góða húsbændur, er hún minnist
með ánægju og þakklæti. Þar ber
einna hæst Harald Árnason
kaupmann og konu hans en hjá
þeim var hún um skeið í vist. Þá
starfaði hún einnig á helsta
veitingahúsi Reykjavikur, Hótel
Island, bæði við matreiðslu og
framreiðslu. Telur hún, að Reykja-
víkurdvölin hafi reynzt sér nota-
drjúg, þega hún sjálf stofnaði bú.
Árið 1910 missti Kristín föður
sinn, en þær mæðgur dvöldust
áfram í Reykjavík, en vorið 1912
urðu hjá henni þáttaskil. Þá réðst
hún kaupakona norður að
Hnausum í Austur-Húnavatns-
sýslu. Það vor höfðu frændur tveir
keypt þetta fornfræga höfuðból.
Jakob Guðmundsson frá Holti í
Svínadal, bróðir Magnúsar
Guðmundssonar ráðherra, og
Sveinbjörn Jakobsson frá
Sólheimum í sömu sveit. Svein-
björn var Möðruvellingur, hafði
fengizt við kennslu og síðar stund-
að um nokkurt skeið skrifstofu-
störf hjá Sláturfélagi Suðurlands.
Nú stóð hugur hans til búskapar.
Hnausar eru sem kunnugt er með
mestu jörðum í Húnavatnssýslu og
því álitleg til búsetu.
Er ekki að orðlengja það, að
kaupavinnan var framlengd, og
vorið 1916 þann 4. júní giftust þau
Kristín og Sveinbjörn. Síðan
stjórnaði Kristín búi þar meira en
hálfa öld með miklum skörungs-
skap. Mann sinn missti Kristín
haustið 1958, og tók þá Leifur
sonur hennar við búskapnum, en
móðir hans hafði áfram alla stjórn
innanbæjar. Þar til Leifur giftist
og hún flutti með Svövu dóttur
sinni til Reykjavíkur 1969.
I mörg horn var að líta á þessu
stórbýli, en ofan á það bættist, að
Kristín annaðist símavörzlu, sem
var ekki lítið álag ofan á það, sem
fyrir var. Hér var um að ræða
símaþjónustu fyrir tvær fjölmenn-
ar sveitir, Þing og Vatnsdal og oft
var leitað síma frá fremstu bæjum
í Torfalækjarhreppi.
Þegar ég fluttist að Þingeyrum
1923, kom margt á daginn, sem ég
hafði ekki gert mér fyllilega grein
fyrir, og var þar á meðal síma-
leysið. Heima á Akureyri hékk
síminn á þilinu, svo að hægt var að
grípa til hans hvenær sem var, en í
sveitum var því öðruvísi farið. Frá
Þingeyrum þurfti til dæmis að
fara 6 km leið og hefur víst ekki
þótt mikið miðað við aðra og þó
aðeins á vissum tímum dags.
Eftir að ég hafði dvalizt um
tíma á Þingeyrum tók mig að
lengja eftir fréttum heiman frá
Akureyri. Ég kveið fyrir þessum
símaleiðangri, öllum ókunnug og
vissi naumast hvernig ætti að bera
upp erindið. En Jón, maðurinn
minn, sagði, að ekki væri mikið að
óttast í Hnausum, slíkt fólk byggi
þar, sem yrði ekki lengi að greiða
úr hverjum vanda. Ég lagði af stað
á Funa mínum og ferðin gekk að
óskum. Þá hitti ég Kristínu í
fyrsta skipti, fallega og glaðlega.
Hún var fljót að ná sambandi við
mömmu og svo beið kaffið frammi
í stofu. Ekki spillti Sveinbjörn
þessari fyrstu heimsókn minni í
Hnausum verður mér ávallt
minnisstæð, hvorttveggja var að
heyra í mömmu og svo að eignast
slíka vinkonu í sveitinni, þar sem
ég var öllum ókunnug og fávís um
hætti manna.
Mörg ár liðu, þar til sími kom að
Þingeyrum, og margar urðu
ferðirnar að Hnausum á þeim
árum til að komast í síma, og
aldrei brugðust viðtökurnar. Það
var raunar mikil tilbreyting að
koma að Hnausum; þar var iðulega
fjölmenni úr þessum símalausu
sveitum, og þarna varð oft góðra
vina fundur, því að annasamt var
og biðin gat orðið nokkuð löng. Og
svo var veitt kaffi eins og maður
væri kominn á Hótel ísland, en
ekki veit ég til að reikningum hafi
verið framvísað.
Ef biðin tók að lengjast verulega
skauzt ég stundum inní baðstofu
til gömlu konunnar, móður Krist-
ínar og spjallaði vð hana, því að ég
hef alltaf haft dálæti á gömlu fólki
og hún var ekki undantekning.
Þegar ég hugsa til þess, hvílíur
ágangur fylgdi símaþjónustunni á
Hnausum og hversu frábærlega
hún var af hendi leyst, þykir mér
það undarlegt, að síminn, þetta
mikla fyrirtæki, skuli ekki hafa
veitt þeim hjónum einhverja
viðurkenningu fyrir sitt óeigin-
gjarna starf. Símaafgreiðslan fór
fram í litlum gangi, sem gekk inn
úr bæjargöngunum. Skiptiborð og
sími voru á baðstofuþilinu og á
kistu þar fyrir framan sat sá, er
símans gætti. Viðskiptamennirnir
voru inni um allt. Þetta þætti víst
ekki góður aðbúnaður í dag.
Mér er Kristín minnisstæð fyrir
margt annað en viðtökurnar í
Hnausum. Hún var meðal stofn-
enda Kvenfélags Sveinsstaða-
hrepps og var formaður félagsins
um langt árabil. Tók hún við
formennsku af Steinunni Jósefs-
dóttur á Hnjúki, þegar hún fluttist
til Reykjavíkur, en Steinunn var
fyrsti formaður félagsins. Þótt
kvenfélagið okkar væri hvorki
fjölmennt né auðugt, vann það
gott starf. Konurnar í sveitinni
kynntust, deildu saman geði og
urðu betri vinir en orðið hefði, ef
hver hefði húkt í sínu horni.
Félagið reið á vaðið með að halda
jólaskemmtanir bæði fyrir börn og
gamla fólkið í sveitinni. Þá stóð
það fyrir öðrum skemmtisamkom-
um_innan sveitar.
I fábreyttu sveitalífi þótti það
ekki lítil tilbreyting, þegar kven-
félagskonur tóku að sýna leikrit og
sömdu þau jafnvel sjálfar. Þá æfðu
þær söng. Alltaf verður mér
minnisstætt eitt leikritið, heima-
tilbúið, Kvöldvaka í sveit. Það var
sýnt við mikinn fögnuð áhorfenda.
Þegar tjaldið var dregið frá, sást
baðstofa, þar sem fólkið svaf í
rökkrinu, og hrutu sumir hressi-
lega. En svo birtist húsfreyja í
baðstofudyrum með ljós í hendi og
sagði um leið: „Skárri er það nú
rökkursvefninn". Við það vaknaði
fólkið og tók til óspilltra málanna
við tóvinnu. Húsbóndinn kom með
bók og las söguna fallegu, Rauð-
brystinginn, eftir Selmu Lagerlöf.
Ljóð voru lesin, rímur kveðnar auk
þess, sem fólkið í baðstofunni
ræddi saman. Kristín lék húsfreyj-
una og tókst vel. Þegar húsfreyja
birtist eins og áður var minnzt á,
heyrðist veik barnsrödd úr áhorf-
endahópnum: „Nei, þarna er
mamma."
Ekki þótti þetta innskot spilla
ánægjunni.
Það var táknrænt fyrir Kristínu
að vekja fólk til starfa, því hún
hefur alltaf verið vökukona, sí-
starfandi, létt og glöð í lund, á
henni var ekkert dauðamók. Hún
gekk vafningalaust að hverju
starfi á bæ sínum og vildi láta
verkin ganga. Allur amlóðaháttur
var eitur í hennar beinum.
Sveinbjörn, maður Kristínar,
var alinn upp hjá föðurbróður
sínum, Ingvari Þorsteinssyni í
Sólheimum og Ingiríði Pálmadótt-
ur konu hans. Þóttu þau hjón
mestu mætismanneskjur. Svein-
björn var góðum gáfum gæddur og
gekk á Möðruvallaskóla eins og
áður var nefnt. Þótti það merk
fræðslustofnun og í þá daga gengu
yfirleitt ekki aðrir í skóla, en þeir,
sem áhuga höfðu og ræktu vel
námið. Sveinbjörn var vammlaus
maður, einlægni hans og háttprýði
hans var við brugðið. Jafnframt
var hann mikill starfsmaður og
vann ötullega við bú sitt. Skrifari
var hann frábær. Dáðist ég mjög
oft að því, þegar vinnulúin hönd
hans snerti á penna, hvernig skrif-
færin léku í höndum hans.
Hjónin í Hnausum eignuðust 6
börn, eitt misstu þau í bernsku, en
5 lifa, öll myndarfólk, og eru þau
búsett í Reykjavík, nema Leifur,
sem býr í Hnausum. Kona hans er
Elna Thomsen frá Ólafsvík. Hin
börnin eru Guðrún, gift Dýrmundi
Ólafssyni varðstjóra, Jakob,
starfsmaður við bifreiðaeftirlitið,
kvæntur Ingu Þorsteinsdóttur,
Jórunn gift Hafsteini Hjartarsyni
lögregluþjóni og Svava, sem býr
með móður sinni að Fellsmúla 2 og
hefur reynzt henni með ágætum,
en mjög kært hefur jafnan verið
með þeim mæðgum.
I Hnausum var ávallt tvíbýli,
eftir að Kristín og Sveinbjörn hófu
þar búskap. Þegar ég man fyrst
eftir bjó á móti þeim Erlendur
Erlendsson, sunnlenzkur að ætt og
Sigurbjörg Þorsteinsdóttir frá
Grund í Svínadal. Þau hjón áttu
mörg börn, en tekið var til þess,
hve gott sambýlið var. Segir það
sína sögu.
Á þessum merka afmælisdegi
langar mig til að færa Kristínu
beztu óskir og þakkir fyrir góða
samfylgd á langri leið. Hún verður
með börnum sínum í dag.
Hulda Á. Stefánsdóttir.
Níræður:
Ólafur Bjarnason
á Brimilsvöllum
„Spyrjið bara Ólaf á Völlum,“
sagði mér góður Snæfellingur, að
hefði verið orðtak á Nesinu, þegar
eitthvað bjátaði á í hans ungdæmi.
„Og hans orð voru lög,“ bætti hann
við.
Þannig er álit sveitunga Ólafs á
honum, en þessi myndarlegi höld-
ur fyllir nú níunda áratuginn.
Þessi skoðun kemur reyndar
engum á óvænt, sem talar við Ólaf,
því enn í dag er hann óvenju skýr
og greinagóður, stálminnugur og
hefur yndi af að fjalla um liðna
tíma. Nefnir hann þá gjarnan
ártal og stað og skeikar ekki
mörgum dögum, þótt rætt sé um
atburði fyrir aldamót.
Magnús Sigurðsson fv. oddviti í
Miklaholti lýsir honum sem
héraðshöfðingja, merkis- og úr-
valsmanni og mjög vinsælum.
Guðlaugur Jónsson fv. lögreglu-
þjónn lýsir honum þannig, að hann
hafi verið með allra myndarleg-
ustu mönnum, vel skýrum og
ljúfmenni í viðkynningu.
Eins og títt er um Islendinga er
Ólafur ekki ættlaus maður og með
hjálp Sigurgeirs Þorgrímssonar,
ættfræðings, skal nú skyggnst
nokkuð þar um.
Ólafur er fæddur á Hofi á
Kjalarnesi, sonur hjónanna Vig-
dísar Sigurðardóttur og Bjarna
Sigurðssonar, bónda þar og síðar
hreppstjóra á Brimilsvöllum í
Fróðárhreppi. Þau hjón áttu þrjú
börn: Ólaf, Guðrúnu, gifta Jóni
Proppe, verslunarmanni, og Láru,
gifta Jóni Gíslasyni, póstaf-
greiðslumanni í Ólafsvík.
„Bjarni var mikill dugnaðar-
maður, myndarlegur á alla lund,
stór og gjörvilegur, gerði út stórt
skip og var sjómaður mikill," segir
Magnús Sigurðsson.
Sigurður faðir Bjarna var Ólafs-
son og var óðalsbóndi í Þerney í
Kollafirði. Var ætt hans öll af
Mýrum, afkomendur þess fræga
Kolbeins Jöklaskálds sem kvaðst á
við sjálfan myrkrahöfðingjann,
eins og Jón Helgason gerði frægt í
Áföngum sínum.
Kona Sigurðar og amma Ólafs
var Guðrún Sigríður dóttir
Þorsteins hreppstjóra og skálds
Gíslasonar á Stokkahlöðum í
Eyjafirði og konu hans Sigríðar
Árnadóttur frá Vöglum. Af þeim
er mikill ættbogi kominn og nægir
að nefna dótturson þeirra, séra
Valdimar Briem, sálmaskáld og
vígslubiskup á Stóra-Núpi, og
dótturdótturdótturson, Davíð
Stefánsson, þjóðskáld frá Fagra-
skógi.
Þá sakar ekki að geta þess að
afabróðir Þorsteins var séra Jón
Kristinsson á Myrká en hann var
sem kunnugt er langaiangafi
Gríms Thomsens þjóðskálds.
Móðir Ólafs var sem áður segir
Vigdís Sigurðardóttir. Var hún
dóttir hjónanna Agötu Guðmunds-
dóttur og Sigurðar Ólafssonar frá
Flekkudal í Kjós. Bjuggu þau á
Sandi, föðurbýli hennar. Voru
ættir hans af góðbændum Kjós-
verja fram í aldir.
Guðmundur á Sandi var meðal
bestu bænda í Kjósinni. Hans kona
var Kristín Guðmundsdóttir. Varð
þeim tíu barna auðið og komust
sjö til aldurs. Meðal afkomenda
þeirra má nefna Loft ljósmyndara,
Guðbjörgu konu Páls Kolka lækn-
is, Guðríði móður Guðmundar
Vignis hrl, Sigurbjörn í Vísi og
Magnús prófast í Ólafsvík.
Sem áður segir fæddist Ólafur á
Hofi á Kjalarnesi, en fluttist
ungur með foreldrum sínum að
Brimilsvöllum. Hefur hann sagt
mér margar sögur frá bernsku
sinni á Kjalarnesinu. M.a. man
hann vel eftir því þegar útlendir
togarar voru að hreinsa upp hina
gjöfulu fiskislóð í Faxaflóa og
innfjörðum. Nærri má geta þvílík-
ur vágestur það hefur verið lands-
mönnum, sem þá treystu eingöngu
á segl og árar í glímunni við Ægi
konung.
Hinn 11. júli 1915 giftist Ólafur
Kristólínu Kristjánsdóttur frá
Haukabrekku í Fróðárhreppi.
Hófu þau brátt búskap á föðurleifð
hans að Brimilsvöllum. Varð
heimili þeirra hið mesta rausnar-
heimili og þegar mest var í búskap
og útgerð líktist það frekar kaup-
túni en býli. Fjöldi barna var
einnig alltaf hjá þeim í sveit, sem
eiga hlýar minningar þaðan.
Hlóðust nú trúnaðar- og for-
ystustörf á Ólaf ásamt jjeirri
miklu drift sem þarna var. Utgerð
rak hann allt til ársins 1937, þegar
hún fluttist til kauptúnanna
Ólafsvíkur og Sands, sem þá voru í
örum vexti.
Ólafur var í hreppsnefnd sveitar
sinnar í 36 ár og hreppstjóri frá
1924 —1965. Sýslunefndarmaður I
varð hann 1922 og formaður sókn-
arnefndar 1920. Umboðsmaður
þjóðjarða í Arnarstapa og Skógar-
strandarumboði frá 1926 til 1950.
Formaður búnaðarfélags sveitar-
innar frá stofnun þess 1927 og
lengi fulltrúi á búnaðarsambands-
fundum.
Margar sögur hefur Ólafur sagt
mér frá þessum tíma og margs
hefur þurft við. Ferðir til Reykja-
víkur til innkaupa og í embættis-
erindum voru margar og var þá
farin sjóleiðin. Einnig þurfti
reglulega að fara yfir umboðs-
svæðið á Snæfellsnesi og komu þá
gæðingar í góðar þarfir. Dylst
engum, sem sér Ólaf umgangast
hross, að þar fer kunnáttumaður
og ekki bregst honum gæðings-
matið með augsýn einni saman.
Með þeim hjónum Ólafi og
Kristólínu var jafnræði, en faðir
hennar Kristján á Haukabrekku
var Þorsteinsson frá Skriðukoti í
Haukadal. Kona Þorsteins var
Sigurlín Þórðardóttir bónda í Bár,
Einarssonar.
Kristólína hafði numið í
Kvennaskólanum í Reykjavík og
verið á kennaranámskeiði. Kenndi
hún bæði í Snæfells- og Hnappa-
dalssýslu og einnig í Dalasýslu
einn vetur. Formaður skólanefnd-
ar sveitar sinnar var hún árin 1946
— 1956. Hún lést 29.nóv. 1960.
Skömmu síðar brá Ólafur búi og
fluttist til Reykjavíkur.
Kristólínu og Ólafi varð sjö
barna auðið. Sigurður, lyfsali í
Reykjavíkurapóteki, kvæntur Þor-
björgu Jónsdóttur. Rögnvaldur,
frystihússtjóri á Hellissandi,
kvæntur Jónu Ágústsdóttur.
Hrefna, hún lést um fermingu.
Björg, húsfrú í Reykjavík, gift
Sigurjóni Sigurðssyni útibús-
stjóra. Bjarni, stöðvarstjóri í
Ólafsvík, kvæntur Mörtu
Kristjánsdóttur. Kristján, hann
lést um tvítugt og Hlíf, húsfrú í
Reykjavík gift Magnúsi Hall-
grímssyni, verkfræðingi.
Snæfellsnesið er yndislegt hér-
að. Þar brýna himinhá fjöll tind-
um yfir sveitablóma og gjöfulli
fiskislóð. Einn stendur vörð,
Jökullinn, hærugrár, heitur við
hjartað og þjóð mænir til höfð-
ingjans. Hingað hafa þúsundir
leitað og fundið björg.
Á þessum hátíðisdegi lífs síns
leggur Ólafur vafalaust hugann til
vesturs. Fer á kostum um Kjalar-
nesið og Borgarfjörð á gamlar
slóðir. Hann heyrir „álengdar
hófadyninn" og hvar „gjálpinn á
snúðinni hamast". Bóndinn,
útvegsmaðurinn, hreppstjórinn og
konungsmaðurinn getur verið
ánægður. Þjóðinni vegnar vel og
þá veit ég að hann er ánægður.
Guðlaugur Tryggvi Karlsson