Morgunblaðið - 24.04.1979, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDÁGUR 24. APRÍL 1979
Sjötugur - Dr. Finn
ur Guðmundsson
Einn kunnasti og færasti vís-
indamaður þessa lands, dr. Finnur
Guðmundsson fuglafræðingur,
varð sjötugur á súnnudag. Eftir að
Finnur lauk doktorsprófi frá há-
skólanum í Hamborg árið 1937
starfaði hann í fyrstu sem sér-
fræðingur á Fiskideild Atvinnu-
deildar Háskólans (síðar Hafrann-
sóknastofnun), en á árinu 1947 var
hann ráðinn deildarstjóri Dýra-
fræðideildar Náttúrugripasafnsins
(síðar Náttúrufræðistofnunár), og
á þeirri stofnun starfaði hann
síðan, lengi sem forstöðumaður,
uns hann lét af störfum fyrir
aldurs sakir fyrir rúmu ári.
Afrek Finns á sviði náttúru-
fræðirannsókna og náttúruvernd-
armála og við uppbyggingu nátt-
úrugripasafnsins eru mörg og
mikil, en ekki skal reynt að tíunda
þau hér. Frá upphafi hefur Finnur
lagt sérstaka rækt við að safna
grunngögnum um náttúru Islands
og þá sérstaklega um fuglalíf
landsins. Hefur hann unnið hér
mikið og óeigingjarnt starf og
plægt akurinn fyrir þá sem á eftir
koma. Mun seint fullunnið úr þeim
dýrmætu gögnum, sem Finnur
hefur aflað. Það sem Finnur hefur
látið frá sér fara á prenti um
rannsóknir sínar er unnið af fá-
dæma natni og vandvirkni. Hróður
Finns sem vísindamanns hefur
flogið víða, og munu fáir íslenskir
vísindamenn jafnþekktir meðal
starfsbræðra sinna út um heim,
enda hefur honum verið sýndur
margvíslegur sómi erlendis.
Alla tíð hefur Finnur verið
óþreytandi við að aðstoða aðra og
hvetja til dáða, jafnt unglinga sem
fullorðna, innlenda sem erlenda.
Fyrstu kynni mín af Finni urðu
fyrir um 30 árum er ég á ferming-
araldri leitaði til hans um ein-
hverjar upplýsingar um fugla, en á
þeim árum hafði vaknað hjá mér
talsverður fuglaáhugi. Heimsóknir
mínar og félaga míns, Arnþórs
Garðarssonar, til Finns urðu síðan
tíðar. Gjarnan litum við til hans á
vinnustofu hans í Þjóðminjasafns-
byggingunni eftir fuglaskoðunar-
ferðir um helgar, en Finnur gerði
engan greinarmun á dögum og
vann á safninu jafnt um helgar
sem aðra daga. Alltaf var okkur
vel tekið, alltaf hafði Finnur tima
til þess að ræða við okkur um þá
fugla, sem við höfðum séð, og
fræða okkur og leiðbeina og opna
okkur nýja heima. A þeim árum
var það manni sem ævintýri að fá
að fara í fuglaskoðunarferð með
Finni. Fyrir þetta allt saman
stöndum við í ómetanlegri þakkar-
skuld við Finn. Finnur hefur síðan
alið upp marga aðra „fuglastráka"
og búið þá ýmsa undir háskólanám
í náttúrufræðum, og hygg ég að
þeir hafi sömu sögu að segja og við
Arnþór. Engum manni hef ég
kynnst sem er jafnlagið og Finni
að tendra. áhuga hjá öðrum á
hugðarefnum sínum.
Síðar hefur það verið mér mikill
styrkur, að ræða þau fræðilegu
viðfangsefni, sem ég vann að, við
Finn, og víst er að hið yfirgrips-
mikla þekking Finns á náttúru
Islands ásamt fræðilegri skarp-
skyggni hefur gert fleirum en mér
tíðförult til hans.
Eg vil svo ljúka þessari stuttu
afmæliskveðju með því að færa
Finni mínar hjartanlegustu þakkir
fyrir gömul og góð kynni, um leið
og ég óska honum þreks í barátt-
unni við þá erfiðu sjúkdóma, sem
hann nú á í stríði við.
Agnar Ingólfsson.
Sjötugur varð sunnudaginn 22.
apríl sl. dr. Finnur Guðmundson,
fyrrum deildarstjóri dýrafræði-
deildar Náttúrufræðistofnunar Is-
lands og forstöðumaður stofnun-
arinnar um árabil. Finnur
Guðmundsson er fyrir löngu orð-
inn þjóðkunnur maður fyrir rann-
sóknir sínar á íslenskri náttúru,
einkum fuglalífi, og fyrir störf sín
að náttúruvernd. Rannsóknir
Finns á íslenskum fuglum og störf
hans að fuglavernd hafa fyrir
löngu aflað honum álits meðal
náttúrufræðinga um víða veröld.
Störf Finns Guðmundsonar í
þágu íslenskra náttúrurannsókna
spanna næstum hálfa öld. Oft á
tíðum hafa þetta verið brautryðj-
endastörf, sem markað hafa var-
anleg spor í þróun fræðanna hér á
landi, þótt mörg þeirra séu minna
kunn meðal aljóðar en æskilegt er.
í stuttu máli má draga framlag
Finns saman í eftirfarandi atriði,
sem að mínu áliti vega þyngst:
Hann kom fótunum undir innlend-
ar rannsóknir á dýralífi landsins
með því að efla vísindaleg söfn
Náttúrugripasafnsins (nú Nátt-
úrufræðistofnunar íslands), og
flytja þannig miðstöð þessara
rannsókna frá Kaupmannahöfn til
Reykjavíkur. Með gagnasöfnun
sinni og með því að samræma störf
áhugamanna og annarra hefur
Finnur rutt veginn fyrir nútíma-
legar rannsóknir í íslenskri fugla-
fræði. Jafnframt hefur skapandi
vísindamennska hans orðið undan-
fari á sviði vistfræðirannsókna
hérlendis. Loks hefur Finnur um
árabil unnið heilshugar og
ótrauður að vernd íslenskrar nátt-
úru, og ekki síst að því að koma í
veg fyrir eyðileggingu þeirra
svæða sem þar bera af á heims-
mælikvarða, perlanna tveggja,
Mývatns og Þjórsárvera.
Finnur Guðmundsson er á
margan hátt sérstæðari og litrík-
ari persónuleiki en títt er um
náttúrufræðinga. Þegar horft er
til baka munu margir minnast
þess hversu aðsópsmikill hann gat
verið og ósmeykur við að breyta
eftir eigin sannfæringu og halda
fram skoðunum sínum á opinber-
um vettvangi, hvort sem þær fóru
saman við álit almennings og
þjóðmálaskúma eða ekki. Segja
má að vísindastörf og safnstörf
Finns hafi verið unnin þrátt fyrir
langvarandi stefnuleysi og aum-
ingjaskap innlendra stjórnvalda í
þessum efnum, að maður tali nú
ekki um beina andstöðu. Finnur
hefur og lagt mikið af mörkum við
að halda í skefjum ýmis konar
hjáfræði, sem alltaf gýs upp öðru
hverju hér í fámenninu, ekki síst
þegar um er að ræða skynsamlega
nýtingu og vernd fuglastofna.
Finnur Guðmundsson er fæddur
að Kjörseyri í Hrútafirði 22. apríl
1909. Foreldrar hans voru hjónin
Guðmundur G. Bárðarsson nátt-
úrufræðingur og Helga Finnsdótt-
ir. Náttúrufræði er því Finni í blóð
borin, og hann átti því láni að
fagna að njóta fræðslu föður síns
og kynnast vísindalegum vinnu-
brögðum þegar í bernsku. Eftir
stúdentspróf 1929 hélt Finnur
utan til náms í Þýskalandi, þar
sem hann nam dýrafræði, grasa-
fræði og jarðfræði við háskólann í
Hamborg. Lauk hann doktorsprófi
(dr. rer. nat). þaðan árið 1937 og
fjallaði doktorsritgerð hans um
sjávarsvif við Island. Mun hann
þar hafa tekið mið af líklegum
atvinnuhorfum þegar heim kæmi.
Á námsárum sínum var Finnur þó
þegar byrjaður að leggja stund á
kerfisbundnar rannsóknir á ís-
lenskum fuglum. Hann tók þátt í
undirbúningi að fuglamerkingum
Náttúrugripasafnsins sem hófust
1932. Að vísu höfðu fuglamerking-
ar verið stundaðar hér frá 1921 á
vegum danans P. Skovgaard í
Viborg, er hélt áfram þeirri starf-
semi í allmörg ár eftir að innlend-
ar merkingar fóru af stað, en
starfsemin er þess eðlis að hún
verður tæplega rekin til langframa
öðru vísi en af innlendri og rót-
fastri stofnun. Sumarið 1931
dvaldist Finnur við rannsóknir á
æðarvarpi í Hrútafirði og birti
síðan um þessar rannsóknir merka
ritgerð, og hefur reyndar ritað
síðar undirstöðugrein um æðar-
varp og dúntekju á Islandi.
Eftir að Finnur kom heim frá
námi, réðst hann fyrst sem sér-
fræðingur við Fiskideild Atvinnu-
deildar Háskólans (nú Hafrann-
sóknastofnun) og vann þar við
rannsóknir í 10 ár. Á þessum árum
vann hann m.a. að vatnalíffræði-
legum rannsóknum, þar á meðal á
vatnasviði Ölfusár og Blöndu.
Merkasta rannsókn Finns á þessu
tímabili var þó án efa allsherjar
könnun á Mývatni 1939 og 1941.
Þessi rannsókn var um margt
langt á undan sínum tíma og
niðurstöðurnar voru ekki birtar.
Hins vegar komu þær að miklu
gagni á síðustu árum þegar um-
fangsmiklar rannsóknir margra
sérfræðinga á Mývatni hófust, og
nú þessa dagana er verið að prenta
viðamikla ritgerð eftir Finn um
stofnbreytingar mývetnskra anda
á fyrri helmingi þessarar aldar.
Jafnhliða störfum sínum við
Fiskideild vann Finnur Guðmund-
son við Náttúrugripasafn Hins
íslenska náttúrufræðifélags eftir
að Bjarni Sæmundsson féll frá
1940. Tók Finnur nú aftur að
starfa að skipulagningu fugla-
merkinga, en fyrstu árin hafði
Magnús Björnsson haft umsjón
með merkingunum. Þegar Finnur
byrjaði að vinna við safnið var það
lítið nema safnið. Sýningasalur
var að vísu þokkalegur, en vísinda-
leg söfn voru bæði lítil að vöxtum
og í óhirðu, fuglahamir mölétnir
og spritt gufað úr glösum. Finnur
var fyrst um sinn eini starfsmaður
safnsins og má nærri geta að í
mörg horn var að líta, fyrst við að
bjarga því sem heillegt var, síðan
við að endurskipuleggja og leggja
drög að frekari starfsemi safnsins.
I ársbyrjun 1947 afhenti náttúru-
fræðifélagið ríkinu safnið til eign-
ar og umráða og varð Finnur
Guðmundsson þá deildarstjóri

dýrafræðideildar þess og gegndi
því starfi uns hann lét af því sakir
aldurs árið 1977. Á þessum árum
tókst Finni að breyta fuglasafni
Náttúrufræðistofnunar úr nánast
engu í nútímasafn og miðstöð
rannsókna í íslenskri fuglafræði.
Störf hans við gagnasöfnun hafa
verið fádæma mikil og naut hann
þar góðs samstarfs við áhugamenn
um land allt. Hann var jafnan
óþreytandi við að afla og miðla
upptýsingum og kom á fót ýmsum
verkefnum sem áhugamenn gátu
tekið þátt í. Sömuleiðis hefur
Finnur haft mikil áhrif á hin
margvíslegustu rannsóknarverk-
efni sem innlendir vísindamenn og
erlendir hafa unnið að hér á landi
á síðustu 30 árum. Má segja að
flest stærri verkefni sem unnin
hafa verið í íslenskri dýrafræði á
þessu tímabili hafi verið á ein-
hvern hátt tengd Finni
Guðmundssyni og oftar en ekki
beinlínis átt sér upphaf í Finni.
Finnur Guðmundsson hefur
jafnan haldið miklu sambandi við
erlenda vísindamenn, bæði með
bréfaskriftum og vegna persónu-
legra kynna. I þessum samböndum
er hann ekki síður veitandi en
þiggjandi. En hann hefur ekki
látið þar við sitja að ráðleggja
heimsþekktum snillingum og vís-
indamönnum eins og t.d. Julian
Huxley, Peter Scott og Jean Baer.
Hann hefur verið alveg jafnóspar
á kennslustundir fyrir nýfermda
stráklinga. Mér er einkum minnis-
stæð þolinmæði og örlæti Finns á
tíma sinn við að miðla af þekkingu
sinni og veita aðgang að vísinda-
legum söfnum og ritakosti stofn-
unarinnar. Skrifstofa Finns
Guðmundssonar varð akademía
þar sem ungir menn voru þjálfaðir
í agaðri vísindalegri hugsun og
forvitni, umfram allt forvitni. Þar
varð upphafið að flestum þeim
rannsóknum sem nú er unnið að
hérlendis á sviði fuglafræði, vist-
fræði og þróunarfræði.
Á fyrri hluta starfstímabils síns
við safnið vann Finnur
Guðmundsson ötullega að því að
byggja upp starfsemi dýrafræði-
deildarinnar og leggja grundvöll-
inn að staðgóðri starfsemi deildar-
innar í framtíðinni. Þó gafst hon-
um einnig nokkur tími til ritstarfa
og gaf m.a. út tvær sígildar rit-
gerðir, aðra um breytingar á
fuglalífi hér á landi m.t.t. lofts-
lagsbreytinga og hina um stofn-
sveiflur rjúpunnar, auk margra
ritsmíða sem beinlínis tengdust
aðalstörfum hans við safnið.
Áhugi Finns á vistfræði varð þó
um síðir til þess að hann hóf
viðamiklar rannsóknir á orsökum
stofnbreytinga hjá íslensku rjúp-
unni árið 1963. Hér er um að ræða
langtíma sveiflur sem ekki er hægt
að skýra til fullnustu nema með
rannsóknum sem taka mjög lang-
an tíma (áratugi). Finnur stundaði
þessar rannsóknir í alls 15 ár, en
vaxandi annir og hrakandi heilsa
gerðu honum stöðugt erfiðara
fyrir. Er það von mín og margra
annarra að Finni megi enn auðn-
ast að ljúka úrvinnslu þeirra
gagna sem hann hefur safnað um
stofnþætti rjúpunnar, en þar er
mikið verk fyrir dyrum.
Að lokum vil ég fara fáeinum
orðum um störf Finns Guðmund-
sonar í þágu náttúruverndar.
Fyrir nokkru fór fram á Eskifirði Austurlandsmót í
skólaskák og tóku sigurvegarar í Suður- og Norð-
ur-Múlasýslu og Austur-Skaftafellssýslu þátt í úr-
slitakeppninni. Keppt var í tveimur flokkum. Sigur-
vegari 1,—6. bekkjar varð Þorvaldur Logason frá
Neskaupstað, annar varð-Bjarki Unnarsson Eskifirði
og þriðja Halldóra Ingibergsdóttir, Hornafirði. I eldri
flokki, 7.-9. bekk, sigraði Kristinn Bjarnason frá
Valþjófsstað, nemandi á Eiðum, annar varð Guðjón
Antoníusson frá Vopnafirði og þriðji Jón A. Kjartans-
son, Borgarfirði eystra. Þátttakendur sjást á með-
fylgjandi mynd Vilbergs Guðnasonar.
Finnur átti sæti í Náttúruverndar-
ráði frá stofnun þess 1956 þar til
1975 er hann dró sig í hlé frá þessu
erilsama starfi. Framlag hans til
íslenskra náttúruverndarmála er
ótrúlega mikið. Ber þar hæst
afskipti hans af Laxárdeilunni,
sem lyktaði eins og kunnugt er
með lagasetningu um vernd
Mývatns og Laxár 1974. Að öðrum
ólöstuðum, hygg ég að þekking og
sannfæringarkraftur Finns og eld-
móður Hermóðs heitins
Guðmundssonar hafi þar ráðið
ferðinni og forðað þannig þessu
einstæða vatnakerfi frá frekari
skemmdum af mannavöldum.
Finnur var jafnframt aðalhvata-
maður að ítarlegri rannsókn
Mývatns 1971—74 og lagði drög að
stofnun Rannsóknastöðvar við
Mývatn sem hóf störf í framhaldi
af rannsóknunum 1971—74 og
ætlað er að tryggja vísindalega
undirstöðu ' verndaraðgerða á
svæðinu. Á sömu árum og mest
gekk á út af Mývatni og Laxá
barðist Finnur ótrauður fyrir
verndun Þjórsvera við Hofsjökul,
gegn einhliða og að mörgu leyti
hæpnum peningasjónarmiðum
studdum ötulli áróðursvél. Það
mál er ekki unnið ennþá, en þegar
það vinnst, verður það ekki síst
Finni Guðmumdssyni að þakka.
Arnþór Garðarsson
Dr. Finnur Guðmundsson, dýra-
fræðingur, átti sjötugsafmæli
hinn 22. apríl sl. Finnur er löngu
þjóðkunnur maður fyrir störf sín
að rannsóknum á náttúru Islandi.
Hann er og einn helsti brautryðj-
andi náttúruverndar á íslandi.
Stóð hann m.a. í fylkingarbrjósti
náttúruverndarmanna í Laxárdeil-
unni svonefndu, þegar náttúru-
verndarmál urðu í fyrsta sinn í
brennipunkti þjóðmálaumræðu á
íslandi. En störf hans á þessum
sviðum verða væntanlega tíunduð
af öðrum og því óþarfi a- endur-
taka það hér.
Finnur er óvenju glæsilegur
maður að vallarsýn með stór-
brotna skaphöfn, alltaf óhræddur
við að láta skoðanir sínar í ljósi
umbúðalaust. Samskipti hans við
menn og „kerfið" hafa því ekki
alltaf gengið árekstralaust og
hressandi hvassviðri oft verið í
kringum persónu hans. Önnur hlið
á Finni, sem færri vita um, er
einstök lagni hans og natni við að
glæða áhuga ungra manna sem til
hans hafa leitað með áhugamál sín
varðandi náttúrufræði og náttúru-
skoðun. Ég tel það vera eitt mesta
gæfuspor ævi minnar að hafa
kynnst Finni og notið handleiðslu
hans um árabil. Kynni okkar urðu
fyrst á þann veg að í 4. bekk í
menntaskóla slóst ég í hóp tveggja
skólafélaga sem höfðu fuglaskoðun
að áhugamáli en það þótti þá mjög
óvenjulegt.
Það var með nokkrum kvíða og
óttablandinni virðingu sem ég
fyrst hélt á fund Finns í fylgd með
þeim félögum, en sá ótti reyndist
með öllu ástæðulaus. Finnur var
alltaf reiðubúinn til þess að ræða
við okkur „fuglastrákana" um
sameiginleg áhugamál og alla
fuglastráka síðan, á meðan hann
gegndi starfi sínu við dýrafræði-
deild Náttúrugripasafns Islands
og síðar Náttúrufræðistofnunar.
Þær urðu margar stundirnar sem
hann ræddi við okkur á skrifstofu
sinni eða fór með okkur í geymslur
safnsins og sýndi okkur egg og
fuglahami. Margar ógleymanlegar
stundir hef ég líka átt á ferðalög-
um með Finni, hvort heldur var á
hriplekum báti á Hrútafirði um
miðjan vetur, að vorlagi á heiðun-
um beggja vegna Hrútafjarðar,
uppi í Þjórsárverum eða austur í
Skaftafellssýslum. Ferðalögin með
Finni þóttu mér alltaf sem ævin-
týri líkust, enda er Finnur óvenju
skemmtilegur ferðafélagi. Um leið
og ég þakka fyrir margar
skemmtilegar og fræðandi stundir
á safninu og á ferðalögum, óska ég
honum þreks og heilsu til þess að
vinna að hugðarefnum enn um
nokkra framtíð, nú þegar hann er
búinn að koma á kné þeim for-
sendingum sem Elli kerling hefur
sent honum á undanförnum árum.
Lifðu heill.
Jón Baldur Sigurðsson.