Morgunblaðið - 12.05.1979, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. MAÍ1979
21
Hrólfur
Sveinsson:
Að þegja eða ekki þegja
Seint verður ofsögum sagt af
blessun tækninnar. Fyrir
hennar verðskuldan er þess nú
loksins kostur að njóta tónlist-
ar til fullnustu, gerast hand-
genginn drottningu listanna
með óskoruðum þegnrétti. í
krafti fullkominnar hljóm-
plötu-tækni er fram genginn
sá Aladíns-galdur að hreiðra
um sig í hægu sæti heima hjá
sér, en láta töfralampann
ljúka upp veröld tóniistarinn-
ar og sækja sér einmitt þá
músík, sem hugurinn þráir á
þeirri stundu, í flutningi
þeirra listamanna sem bezt
eru að skapi í það sinn. Og
fyrirfram öruggt að ekkert fer
úrskeiðis; engu að kvíða um
það. Síðan er allt framhald á
eigin hendi, með hvíldum og
endurtekningum að vild.
Einhver var að segja, að sá
væri ekki alls vesall, sem hefði
útvarpið í gangi með svo fjöl-
breytta tónlist, að hverri kröfu
væri fullnægt, — og alltaf
hægt að skrúfa fyrir. Auk þess
væri hér endalaus sæluvika af
tónleikum, og þar fengist allt
grænt af túninu. Meiri músík
yrði tæplega torgað.
Rétt er það, tónlist útvarps-
ins kemur víða við; og er þó sá
galli á gjöf Njarðar, að hlust-
andi fær í engu að ráða ferð-
inni, en þarf sífellt að sæta
smekk og stundargeði einhvers
stjórnanda. Við því verður
ekki gert. Raunar þykir
sumum helzt til vandlega
dekrað við þá, sem aldrei mega
óbölvandi heyra ærlegan tón.
Samt er einn ljóður öllum
leiðari á tónlistar-flutningi
útvarpsins. En það er sá sjúk-
legi þagnar-ótti, sem sprottinn
er upp úr vítahring taugaþans-
ins í nútíma-þjóðfélagi, þess-
ari kyndugu þversögn, að há-
vaði er orðinn að lyfi við
líkamlegum og andlegum
áverkum af hávaða, á sama
hátt og brennivín er lyf við
timburmönnum. Há-
vaða-sjúklingum stendur
grimmur stuggur af þögn. Og
eitt af einkennum þessa
tízku-kvilla er sá
belgs-og-biðu-flutningur á
tónlist, sem útvarpið ástundar.
Ef svo slysast til, að hlust-
andi hittir á óskastund um
efnisval, þá kýs hann ekki
aðeins að hluta á sjálft verkið í
næði; hann vill ekki síður fá að
njóta eftir-áhrifanna í full-
komnum friði; þau skipta hann
kannski mestu máli; helzt vill
hann eiga víst fyrirfram
ákveðið stundarkorn í algerri
þagnar-kyrrð að tónverki
loknu. En því er nú ekki að
heilsa. Um leið og síðustu
tónar hljóðna, rekur þulur upp
raust sína og skellir samstund-
is á fóninn öðru verki, oft úr
allt annarri veröld, svo vesl-
ings hlustandi missir áttanna
og gleymir í svip að vanda sitt
orðbragð. Fyrir kemur, að tón-
listar-þætti lýkur svo, að ofur-
lítil bið verður til næsta dag-
skrárliðar. Síðast var e.t.v.
leikin einhver af gersemum
tónmenntanna; og þessi
smá-dvöl gæti verið ómetan-
leg. En haldið þið ekki að
óhræsis þulurinn setji þá óð-
ara í gang einhverja mann-
ætu-músík, sem kemur eins og
pipar í opna kviku, svo allri
guðsblessun er á augabragði
snúið í fordæmingu. Ef hlé
verður í skemmra lagi, fer
fólið að hamra með einum
fingri Vasasands-lagið
góðkunna, ef verða mætti til
að hrekja á brott öll áhrif af
tónlist. Allt fremur en andar-
taks þögn. Það er því eins gott
að vera handfljótur að slökkva
á tækinu, þegar viðkunnanlegu
stefi hefur brugðið fyrir.
Þó kastar fyrst tólfunum,
þegar komið er á tónleika. Þá
skilst loks til hlítar, hvílík
dásemd það er að hafa í
heimahúsum góð tónflutn-
ings-tæki, sem hægt er að
hlýða á í einrúmi, eða með
völdum vini. Þvílík mannraun
að húka skorðaður niður í
þröngt sæti í óhrjálegu
salar-gímaldi, með nokkur
hundruð af uppstríluðum sam-
borgurum í kring um sig, og
andrúmsloftið mettað af til-
gerð. I þessu umhverfi er
maður svo mataður á músík
eftir annarra geðþótta; og auð-
vitað undir hælinn lagt, hvort
nokkuð af því er að skapi þann
daginn, eða nokkurn tíma. Á
tónleikum er maður auk þess
ailan tímann á glóðum að
söngvarinn annaðhvort springi
á limminu eða geri einhverja
árans bommertu, sem hann
kann að vera manna vísastur
til. Og jafnvel þótt einhver
vildi reyna að gróðursetja í
sálar-kálgarðinum þokkaleg
áhrif einhvers sem fram er
reitt, þá eru til þess lítil grið;
því ekki sleppir lokatóni fyrr
en þingheimur er tekinn til að
lemja saman hrömmunum
eins og brjálaðir villimenn, svo
allt ætlar um koll að keyra.
Hver lagstúfur, sem sunginn
er eða leikinn, er meingaður
kvíða fyrir næstu holskeflu af
þessum djöfulgangi.
Ég hef það fyrir satt, að
þessi erlendi ósiður, hafi í
öndverðu haft þann fróma
tilgang að halda áheyrendum
vakandi, því það kvað löngum
hafa við brunnið, að ýmsar
sundurleitar hvatir, auk tón-
listaráhuga, reki gott fólk til
að þyrpast á slíkar samkomur.
En lófaskellirnir hafa líka
fengið annan tilgang og virðu-
legri. Þeir skulu sýna alheimi
að Pétur veit eins vel og Páll
hvenær þessu tónverki er lokið
og hvenær ekki; hann er nefni-
lega ekkert blávatn í músík-
inni. Þess vegna stilla menn
sig um að ganga af göflunum á
milli þátta í kaflaskiptum tón-
verkum, rétt eins og um list-
ræna pásu sé að ræða, en ekki
hlé sem nota má til að snýta
sér og þurrka svitann af
hljómsveitarstjóranum. Þá er
ekki klappað, heldur hóstað.
Svo er tekið mið af einhverjum
tónmenningar-tindinum á
fremsta bekk; og þegar hann
byrjar að gjósa, fer allt
pandemoníið í gang með tvíell-
eftum ofsa.
Vinur minn Helgi Hálfdan-
arson hefur sagt mér, að þegar
hann fari á konsert, þá beini
hann allri athygli óslitið að
söngmálastjóra þjóðkirkjunn-
ar, svo hann eigi ekki á hættu
að fara að klappa þegar verst
gegni, en sé hins vegar sífellt í
viðbragðsstöðu að hefja bar-
smíðarnar á réttu andartaki.
Áður en yfir lýkur, teygir
einsöngvarinn eða stjórn-
andinn á loka-hryðjunni með
því að reigsa ýmist út af
sviðinu eða inn á það aftur
með eligansa í tilburðum,
þangað til gjörvallur lýður er
loks að niðurlotum kominn og
gefst upp. Þá ætti líka að vera
orðið nokkurn veginn tryggt,
að ekki eimi eftir af músík í
brjósti nokkurrar skepnu á
þeim slóðum.
Þó að nú sé mér efst í huga
lofgerð um Tómas heitinn Edi-
son og hans niðja, er það fjarri
mér að sproksetja nokkra
manneskju fyrir að bregða sér
á konsert, ef hún unir þar glöð
við sitt. Og svo sem háttáð er
erindum margra á opinbera
tónleika, er engin hætta á að
þeir leggist af, enda þótt tækn-
in geri miklu betur en leysa þá
af hólmi.
PARKINSON
mér ekki að segja neitt um það,“
sagði Parkinson. „Er ekki allt
fuílkomið á íslandi?"
Það þarf auðvitað ekki að bæta
því við að þú ert ögn hægra megin
við miðlínu?
„Ef eitthvað er auðvitað er það
að orðin hægri og vinstri eru
merkingarlaus í stjórnmálum,“
svaraði prófessor Parkinson. „Við
Bretar höfum alltaf verið uppfinn-
ingamenn. En við höfum ekki
aðeins fundið upp veðreiðar og
siglingakeppni. Nú erum við hætt-
ir að nota þessa pólitísku merki-
miða. Bretar standa ekki lengur
til hægri eða vinstri (right or left)
heldur á réttunni eða röngunni
(right or wrong). Sumir hafa
fundið til að ég sé hægra megin
við Genghis Khan. Það er þá engin
smán. Nýlegar rannsóknir leiða
líkur að því að Elísabet önnur
Bretadrottning sé komin af hon-
um með yngri bróður Dragúla."
Parkison er nú sjötugur og
hefur kennt við háskóla um ára-
tuga skeið. I ávarpinu vék hann að
því að háskólar („Háskóli íslands
er að sjálfsögðu undanskilinn")
hefðu tilhneigingu til að framleiða
til útflutnings einvörðungu þótt
þeir kynnu ekki að ráða fram úr
eigin vandamálum.
Var honum alvara með því að
grein eins og félagsfræði mætti
missa sín?
„Félagsfræði? Hvað hefur
heimurinn lært af félagsfræðing-
um? Við höfum yfirfyltt æðri
menntastofnanir af fólki sem ekk-
ert hefur verðugra fyrir stafni en
að útvega hverju öðru vinnu við
sama hlutinn. Þú mátt gjarnan
bæta uppeldis- og sálarfræði í
þennan hóp. Með leyfi að spyrja,
hver hefur nokkru sinni haft gagn
af grein eins og uppeldisfræði? Ég
var sjálfur skólastjóri um árabil.
Þegar eitt sinn var samin náms-
skrá komu til mín ungir kennarar
og sýndu mér tvö löng námskeið er
þeir höfðu skipulagt um föðurleg-
ar skyldur. Af hverju tvö nám-
skeið spurði eg. Grundvallarnám-
skeið og framhaldsstig var svarið.
Á ekki að vera neitt rúm fyrir
venjulegt fólk í framtíðinni?"
Prófessor Parkinson talar tæpi-
tungulaust og virðist haldinn ár-
áttu til að fella skoðanir sínar í
umgjörð lögmála, sem út af fyrir
sig er akademískur ávani. „Ungl-
ingavandamál og önnur þjóðfé-
lagsmein eiga rætur að rekja tl
þess að stofnanir eru farnar að
ráðskast allt of mikið með líf
fólks. Eftir því sem unglingar
læra meira um heiminn umhverfis
af bókum eykst leiðinn og óánægj-
an. Ég er að hugsa um að setja
fram lögmál um þetta efni á
næstunni."
Þaö virtist meinlaust að spyrja
prófessorinn hvort hann hefði
nokkru sinni heyrt um útnárann
ísland áður en hann tók boði um
að koma til landsins. Hann svar-
aði þó eins og Northcote Parkin-
son er einum lagið og hið ríka og
samtengjandi hugarafl kenni-
mannsins sýndi þau gömlu sann-
indi að einatkvæðisorð falla sjálf-
dauð án fótfestu í kenningu: „Nei,
ég hafði ekkert heyrt um ísland.
Alls ekkert. Það væri gaman að
biðja vegfarendur á Lundúnatorgi
að merkja ísland inn á landakort.
Flestir gætu allt eins sett það við
Suður-heimskautið. Það vill nefni-
lega þannig til að til að hafa
áhuga á landafræði verða menn að
vera í snertingu við landslag, fjöll
og vötn og vinda. Fæstir Banda-
ríkjamenn hafa hugmynd um
landafræði. I þessum sendnu og
flatneskjulegu miðríkjum hafa
menn næsta trúarlegar hugmynd-
ir um heiminn í kring. Af því þeir
hafa ekki landslag í kringum sig,
en aðeins himin og jörð, verður
allt í þessum heimi annað hvort af
hinu háa eða hinu lága, af hinu
góða eða hinu illa. Það er þess
vegna sem Bandaríkjamenn
skiptu veröldinni í frjálsar þjóðir
og kúgaðar, settu sjálfa sig annars
vegar en kommúnista hins vegar.
„Kommúnistablokkin" svonefnda
er algerlega þeirra uppfinning.
Hún hefur aldrei verið til. Hún er
komin úr bandarísku háskólunum
til heimabrúks.“
- KP-