Morgunblaðið - 08.03.1980, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. MARZ 1980
17
Sigurður Sigurmundsson:
En sá sem hræðist fjallið og einlægt aftur
snýr
fær aldrei leyst þá gátu, sem hinumegin býr.
Þ.E.
Ekkert stendur nær að vitna til,
en þessar ljóðlínur skáldsins, þeg-
ar hinni þrúgandi martröð stjórn-
arkreppunnar lauk og dr. Gunnari
afrek hafi það verið á sviði
félagsmála. En skýringin er nær-
tæk. Formaðurinn, Ólafur Thors,
var að allra dómi jafnt samherja
sem andstæðinga, talinn snilling-
ur að halda saman liði og jafna
bilið milli sundurleitra sjónar-
miða, jafnt í sínum flokki, sem á
Sigurður Sigurmundsson.
sjálfstæðisflokkurinn varð ekki
sigurvegari kosninganna, heldur
framsóknarflokkurinn, sem end-
urheimti aftur sitt fyrra fylgi. Af
þessu áttu sjálfstæðismenn að
geta lært og reynt að lægja öldur
þær sem höfðu' risið. En því miður
hafði flokkurinn enn ekki giftuna
með sér, og neitaði nú Eggert
Haukdal fulltrúa sjálfstæð-
ismanna á Suðurlandi inngöngu í
þingflokkinn. En áður hafði þeim
verið neitað um að bera listann
fram í nafni flokksins. Og að
loknum kosningum hófst nú að
nýju alger stjórnarkreppa, sem
staðið hafði um tvo mánuði, þegar
sýnt þótti, að utanþingsstjórn yrði
að taka við. Síðasta ráð forseta
íslands hafði verið, að fela engum
flokki eða einstaklingi tilraun til
stjórnarmyndunar. Af því var
ekki að sjá, að þar væri neinn
Brotið blað í
stjórnmálasögunni
Thoroddsen loks tókst að rjúfa
þann vítahring, taka höndum
saman við andstæðinga, fram-
sóknarflokk og alþýðubandalag og
mynda meirihluta þingræðis-
stjórn. Svo langt sem sögur greina
frá, er ljóst, að enginn sem ryður
braut, og með því brýtur hlekki,
gerir það átakalaust. Hér hafa svo
vissulega gerst stórtíðindi í
íslenskum stjórnmálum, stærri en
svo, að hægt sé um að dæma nú,
þar verður dómur sögunnar einn
að gilda.
Hér verður ekki unnt, svo neinu
nemi, að rekja þann „vindmyllu"
hernað sem settur hefur verið á
svið gagnvart þessum atburðum.
En allt sem skeður í dag á sér
rætur í fortíðinni og því er nú á
þessum tímamótum, sem örlaga-
rík geta orðið, ástæða til að
staðnæmast og litast um. Sjálf-
stæðisflokkurinn, flokkur dr.
Gunnars Thoroddsens er lang-
stærsti flokkur þjóðarinnar, hefur
þegar best lét nálgast það að ná í
kosningum allt að því helming
greiddra atkvæða. Hann var
stofnaður árið 1929 og var fyrsti
formaður Jón Þorláksson, gætinn
og virtur stjórnmálamaður. Hann
setti flokknum þá stefnuskrá, sem
fram á síðasta áratug hefur verið
höfð að leiðarljósi. En hans naut
ekki lengi við. Hann lést 1934 og
tók þá við Ólafur Thors, sem síðan
var formaður til dauðadags, í þrjá
áratugi. Um þessar mundir voru
róstur miklar í stjórnmálunum
bæði milli flokka og innan þeirra
og risu öldurnar hátt. Árið 1934
klofnaði framsóknarflokkurinn og
varð þá til bændaflokkur, sem
stutt líf átti fyrir höndum. Seinna
klofnaði deild úr alþýðuflokknum
og sameinaðist kommúnistum. En
sjálfstæðisflokkurinn, sem upp-
byggður var af meðlimum allra
stétta þjóðfélagsins, manna siind-
urleitra skoðana og ólíkra sjón-
armiða, klofnaði ekki þótt víðtæk
ur skoðanaágreiningur gæti orðið.
Þetta þótti nokkrum undrum
sæta, og verður ekki annað sagt en
milli flokka við tilraunir til
stjórnarmyndana. Er þar
skemmst að minnast þegar vinstri
stjórnin fyrri .gafst upp á miðju
kjörtímabili 1958 og við tók við-
reisnarstjórnin sem stóð samfellt
í 3 kjörtímabil og firrti landið
öllum stjórnarkreppum. Að Ólafi
látnum tók við forystunni Bjarni
Benediktsson, gáfaður og víðsýnn
foringi, gekk í fótspor fyrirrenn-
ara síns, hélt saman flokknum en
„sóaði ekki kröftum á smáu tök-
in“. Eftir hið hryggilega fráfall
Bjarna Benediktssonar 1970 tók
Jóhann Hafstein við stjórn í þrjú
ár, friðsamur og réttsýnn maður
sem fremur lítið reyndi á.
Eftir 12 ára fasta og örugga
stjórn misstu svo viðreisnarflokk-
arnir meirihluta sinn í kosningun-
um 1971. Vinstri stjórnin frá 1971,
undir forystu Ólafs Jóhannesson-
ar, entist ekki út kjörtímabilið, því
fjallháar öldur óstöðvandi kaup-
hækkunarskriðu riðu þá yfir. Var
það til þess að Ólafur rauf þing og
efnt var til nýrra kosninga 1974. I
þeim kosningum vann sjálfstæðis-
flokkurinn yfirburða sigur, sem
svar kjósenda við stefnuleysi fyrri
stjórnar. En þá skeði það, að
langvinn og þrúgandi stjórnar-
kreppa tók við. Sjálfstæðismenn
væntu þess, að formanni flokks
þeirra, eftir sigurinn, tækist að
mynda stjórn eins og honum var
fyrstum eðlilega falið. En hér fór
á aðra leið, sem kunnugt er,
heldur myndaði Ólafur Jóhann-
esson stjórnina með því að gera
Geir Hallgrímsson að forsætisráð-
herra. Hvað var hér að gerast?
Eitthvað hafði breyst. Það ríkti
ekki lengur víðsýni og samninga-
lipurð Ölafs Thors og Bjarna
Benediktssonar í sjálfstæðis-
flokknum, sem báðir höfðu sýnt
það, að setja þjóðarhag ofar
flokknum þegar á reyndi. Var nú
ekki það líka að gerast, sem átti
eftir að sprengja innviði flokksins
og sundra honum? Stjórn Geirs
Hallgrímssonar studd af sjálf-
stæðis- og framsóknarmönnum
entist út kjörtímabilið til 1978. En
þá var líka allt að springa, verk-
föll í algleymingi og dýrtíðaflóðið
flæddi óhindrað yfir. Hvort hér
var um vinstri eða hægri stjórn að
ræða, hefur aldrei verið skorið úr.
Mætti þá ekki þessi samstjórn
áður nefndra flokka verða til að
benda á það, að hugtökin hægri og
vinstri eru nú orðin úrelt hugtök,
sem ekki byggja á Imálefnalegum
grunni. Kosningarnar 1978 eru
einstæðar að því leyti, að aldrei
höfðu samstarfsflokkar í stjórn
tapað eins gífurlega fylgi og aldrei
verkalýðsforystan verið óvægnari
í stríðsyfirlýsingu sinni. Eftir þær
kosningar hófst sami vítahringur-
inn aftur, þar til að Ólafi Jóhann-
essyni tókst að lokum, eftir ein-
dregnum tilmælum frá A.S.Í., að
berja saman aftur svonefnda
vinstri stjórn, sem áreiðanlega var
innbyrðis sundraðasta sjórn, sem
hér hefur setið að völdum. Enda
rauf alþýðuflokkurinn samstarfið
eftir rúmt ár og efnt var til
kosninga 3. des. sl. Samkvæmt
öllum líkindum hefði sjálfstæðis-
flokkurinn átt að vinna einn sinn
stærsta sigur í þessum kosning-
um. En innbyrðis deilur um röð
sæta á listum í kjördæmunum
spáðu ekki góðu, þar sem ekki
samdist í Suðurlandskjördæmi og
Eggert Haukdal var kosinn af
óháðum lista. Og Ellert B. Schram
bauðst til þess að færast niður á
lista og bjargaði með því á síðustu
stundu flokknum frá því að einnig
kæmi fram í Reykjavík klofið
framboð. Þetta mun hafa verið
neikvætt í kosningunum. En þó
kom og annað til, sem miklu
þyngra hefur vegið, en það var hin
svonefnda „leiftursókn gegn verð-
bólgu", sem átti að marka stefnu
flokksins í kosningunum. Ekki
þarf að fara mörgum orðum um,
að aldrei var skilgreint hvað hér
var á ferðinni, enda einstæð að-
ferð í kosningum og sýndi óverð-
skuldað vanmat á dómgreind kjós-
endanna.
Það óvænta skeði því hér að
bundinn af flokksböndum eða
öðru. Þá hófust ýmsar viðræður
formlausar, þar sem allir ræddu
við alla. Slíkt bar fyrirsjáanlega
engan árangur. Þá var það, að dr.
Gunnar Thoroddsen fann sam-
komulagsleið við framsóknarflokk
og alþýðubandalag og fann þar
málefnagrundvöll sem orðið gat
til þess að samningar næðust.
Næsta skref dr. Gunnars var svo
það, að leita stuðnings þingflokks
sjálfstæðisflokksins og fá umboð
hans til stjórnarmyndunar. En þá
gerðust þeir furðuhlutir, að tillögu
hans var í engu sinnt, en tillaga
aftur samþykkt þess efnis, að fela
formanni flokksins einum umboð
til stjórnarmyndunar. Þarna voru
persónuleg sjónarmið eða ímynd-
aðir flokkshagsmunir settir ofar
þjóðarhag, enda þótt öllum til-
raunum Geirs Hallgrímssonar
hefði þegar verið siglt í strand.
Hefði nú Geir hugsað ráð sitt
betur, eins og Þorgeir forðum,
viðurkennt skipbrot stefnu sinnar
í flokknum, rétt Gunnari hönd til
sátta, enda þótt þarna hafi minni-
hlutinn gengið með sigur af hólmi,
var það hans stærsti stjórnmála-
sigur og þá stæði sjálfstæðisflokk-
urinn sameinaður og sterkari en
nokkru sinni fyrr. Lokatilraun
Gunnars gat ekki orðið önnur en
sú að bera stjórnarsamninginn
undir þingflokkinn, annað hvort
til synjunar eða höfnunar. Boð
Geirs um að nefna menn til
samninga á nýjan leik, þýddi
ekkert annað én áframhaldandi
stjórnarkreppu. Dr. Gunnar
Thoroddsen hafði tryggt sér þing-
meirihluta til stjórnarmyndunar
og engu var þá eftir að bíða
lengur. Þjóðin gerði kröfu til þess
að stjórn yrði mynduð, alþingi
annars beðið varanlegan álits-
hnekki, sem ekki yrði auðvelt að
bæta. En hvernig sem á þennan
atburð er litið, þá hlýtur hann
alltaf að verða sögulega og stjórn-
málalega mikilvægur. Aldrei áður
hafði verið mynduð stjórn við
sömu aðstæður. Og hér hefur verið
gefið fordæmi, sem stuðlar að því,
að annað eins stjórnmála-
öngþveiti komi ekki aftur.
En skyggnumst aftur til liðins
tíma og leitum að hliðstæðu. Árið
1942, að loknum haustkosningum,
tókst ekki að mynda þingræðis-
stjórn. Þá neyddist ríkisstjóri,
Sveinn Björnsson til þess að skipa
utanþingsstjórn. Hún reyndist
alls vanmegnug að ráða við verk-
efnin og sagði af sér eftir tvö ár.
Þá reyndust góð ráð dýr, að koma
saman þingræðisstjórn. En þá átti
þjóðin, góðu heilli, stjórnmálafor-
ingja, sem lét ekki við þær aðstæð-
ur flokkssjónarmið ganga fyrir
þjóðarhag, — Ólaf Thors formann
sjálfstæðisflokksins. Hann gekk
til samstarfs við andstæðingana
með klofinn sjálfstæðisflokk.
Fimm þingmenn studdu ekki
stjórnina. Að honum látnum reit
einn samráðherra hans úr þeirri
stjórn og höfuðandstæðingur um
langt árabil — Einar Olgeirsson
efirfarandi orð í minningargrein:
„Hann var nógu hugumstór til að
rísa upp á úrslitastundum þjóðar-
sögunnar og taka höndum saman
við höfuðandstæðing sinn, sósíal-
íska verkalýðshreyfingu íslands
og beina þar með þróuninni inn á
brautir allri þjóðinni til góðs.“
En nú hefur aldursforseti þings-
ins dr. Gunnar Thoroddsen sýnt,
að þjóðin ber enn gæfu til þess að
eiga forystumann, sem ekki skort-
ir áræði og framsýni til þess að
höggva á þann hnút, sem virtist
óleysanlegur. Ólafur Thors mynd-
aði stjórn með alþýðu- og sósíal-
istaflokki og meirihluta sjálfstæð-
isflokks. En Gunnar Thoroddsen
myndar stjórn með framsóknar-
flokki, alþýðubandalagi og minni-
hluta sjálfstæðisflokks. Engar
flokkssamþykktir hömluðu því Ól-
afi í áformi hans. Ekkert bendir
til þess að nein lög geti dæmt
Gunnar og hans félaga úr leik í
flokksstarfi. Þessi tvö dæmi eru
ekki nema að nokkru leyti sam-
bærileg en meira afrek verður það
að teljast, að ná markinu með
minnihluta að baki sér. Þessi
stjórnarmyndun verður einn af
eftirminnilegustu og óvæntustu
atburðum í stjórnmálasögu þess-
arar aldar, það óvæntum að helst
mætti minna á þingrofið 1931. En
sá er munurinn að nú er ekki
gengið, eins og þá, til kosninga út í
óvissuna.
Yfirgnæfandi meirihluti fólks-
ins í landinu lítur björtum vonar-
augum á væntanlegt samstarf, og
að hér hafi tekist að leysa erfitt
vandamál. Og þá er sú spá ekki
fjarri, að einmitt um leið muni
erfiðleikar sjálfstæðisflokksins
leysast af sjálfu sér. Dr. Gunnar
Thoroddsen hefur lýst því yfir, að
áformað sé, að stjórnin sitji út allt
kjörtímabilið og e.t.v. lengur.
Undir það fyrirheit tekur fólkið í
landinu fagnandi.
Hannes Hafstein kvað við komu
nýrrar aldar, þar sem stendur: „Sé
ég í anda knör og vagna knúða.“
Sjálfstæðisbaráttan heldur áfram
þótt baráttan við Dani sé nú langt
að baki. Nú er komið árið 1980 og
framtíðarsýnir brátt farnar að
beinast að bjarma nýrrar aldar.
Hvað hin nýja öld ber í skauti sér
er enn hulið. En hér hefur gerst
sögulegur atburður sem rís yfir
stund og stað, og vel eiga því við
orð skáldsins Einars Benedikts-
sonar: „Og landið tók undir því
höggið reið hátt, þá hneigst þú í
grunn — en þú stefnir á fjallið."
Sigurður Sigurmundsson,
Hvítárholti.
Bikarmót F.S.Í.
Bikarmót F.S.Í. í fimleikum veröur haldiö í íþróttahúsi Kennaraháskóla íslands, viö Stakkahlíö
sunnudaginn 9. mars kl. 14.00. Þetta er úrslitakeppni stúlkna og pilta.
Komiö og sjáiö spennandi keppni.
Fimleikasamband íslands.