Morgunblaðið - 15.03.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. MARZ 1980
Kjartan Raunarsson leikari flutti lokaerindið á listaþingi Lifs og lands.
Ljósm. Emilla.
í landi ríkulegrar listhefð-
ar blasir nú auðfátækt við
í þriðja áfanga lista-
þingsins, sem Líf og land
efndi til á Kjarvalsstöðum
nýlega var fjallað um list-
fræðslu. Hafði þá verið
gerð grein fyrir stöðu list-
ar og aðstöðu listafólks í
stuttum erindum. Tólf er-
indi voru flutt um list-
fræðslu, á sunnudags-
morgni, og var fundar-
stjóri Ögmundur Jónas-
son. Verður hér gripið
niður í erindin:
Björn Th. Björnsson listfræð-
ingur talaði fyrstur og nefndi
erindið „Af þráðarlegg og reiptögl-
um“. Hann sagði m.a.: Eitt af
undrum íslands er almúgalistin.
Leikum okkur andartak að þeirri
hugsun, að við séum ferðalangar
og komum ókunnug á íslenzkan
sveitabæ, sæmilega setinn og hirt-
an, segjum á framanverðri 18. öld.
Svo sem ævinlega, verðum við að
horfa með ókunnum augum til
þess að sjá. En þá gefur líka æði
merkilegt að líta. Svo að segja hver
hlutur innan stokks sem handleik-
inn er, er ekki aðeins hluturinn
sjálfur, heldur að viðbættu því sem
honum er til prýði gert. Askurinn
sem okkur er borinn er með
flúruðu loki, spónninn sem okkur
er fenginn til að borða með er úr
útskornu flúruðu horni. Abreiðan
undir okkur þar sem við sitjum, er
krossofin með hnútum og rósum,
rúmfjölin sem liggur fyrir aftan
okkur er útskorin með myndum og
frómu bænakvaki, íleppurinn í
skónum sem okkur er fenginn á
þurran sokk er með áttblaðarós,
trafakeflið á veggnum er með
upphleyptu, gagnskornu verki,
sessan á bekknum er flosuð, og
þannig er með nær hvern hlut sem
við lítum augum: hann er ekki hrár
af smíðinni eða öðru tilvirki,
heldur hefur hverjum og einum
verið til góða gert af þeirri alúð
sem fegrar ekki aðeins hann sjálf-
an, heldur stækkar einnig fólkið í
þessari þröngu baðstofu.
Ég gleymdi því áðan, að þetta
var laugardagskvöld. A sunnu-
dagsmorguninn gefur enn óvænt-
ari undur að lita. Þegar við röltum
Iangsofin fram á hlað, er húsfreyj-
an komin á bak, á leið til kirkju.
Hún er búin líkari drottningu á
yfirreið um ríki sitt en bóndakonu
á leið til torfkirkju sinnar. Svört,
silfurhneppt reiðhempan, hár
hatturinn með svartflosuðu
skyggni, söðulbríkin drifin upp
með látúni, reiðinn með gagn-
skornum kúlum og gröfnum sprot-
um, glitofið áklæðið með söðlinum,
silfurbúin svipan í hendi hennar,
útprjónaðir vettlingarnir. Við
spyrjum: Var þá rangt að þetta sé
eitt fátækasta land álfunnar? Þar
sem fólk horfellur þegar grasið
gleymir að spretta á vorin? Ég
man ekki hvort okkur var svarað
það sinnið, enda svarið þannig, að
það verður aldrei með orðum
mælt. Það er listþörfin í mannin-
um, og ekki síst í fátækt þörfin á
að samsama sig hlutum sem eru
ofan og handan við öll mælanleg
gildi og gera sig þannig annað og
æðra en einhvert hold og bein.
Þann dag sem við hættum að
umbreyta lambslegg í þráðarlegg
eða vefa rauða rönd á brekánið
okkar, verður fátæktin að fátækt,
og veraldlegt ríkidæmi að enn
hlálegri fátækt. En því miður, í
þessu landi svo ríkulegrar listhefð-
ar, blasir sú að fátækt hvarvetna
við. Eigi að vernda fagurt hús, þarf
um það að deila. Eigi að bjarga
listaverkum okkar þjóðsnillinga,
er við dumba að tala. Eigi að
mennta það fólk til lista, sem eru
arftakar hannyrðakonunnar í
baðstofunni eða þjóðhagans í
smiðjunni, er svarið vorkunnlátt
bros. Fátæktin er á góðri leið til
alræðis í þessu bjargálna landi."
• Allir listamenn
allan tímann
Erindi Gylfa Gíslasonar mynd-
Iistamanns nefndist Alþýðu-
fræðsla um listir. í fyrri hluta
erindisins gerði hann grein fyrir
stöðunni og sagði m.a.: Sé litið til
baka til fortíðarinnar þá ein-
kenndist alþýðumenning, list og
lífshættir allir af sterkum hefðum
sem margar hverjar löguðu sig að
breytingum sem urðu í tímans rás.
Nær allt slíkt tilheyrir nú fortíð,
tækni nútímans hefur séð fyrir
því. Nokkur einföld dæmi má
nefna: Til dæmis hefur síminn
orsakað að fæstir eru nú lengur
sendibréfsfærir. Heimiliskvöld-
vökurnar þar sem fólk sá sjálfum
sér fyrir skemmti- og menningar-
efni með tilheyrandi umræðum
hurfu með tilkomu útvarpsins og
um áhrif sjónvarps á lífsstíl okkar
vitum við harla lítið.
A sama tíma og þessi þróun
hefur átt sér stað hefur víðtækt og
vaxandi skólakfcrfi ekki reynst
frjótt í listfræðslu, kennsla oft
einskorðuð við lestur á fáeinum
fornsögum, þar sem málfræði og
setningarfræði sátu í fyrirrúmi en
minni gaumur gefinn að listrænu
mati. Þegar litið er til annarra
greina svo sem myndlistar og
tónlistar má segja að fræðsla á
þeim sviðum hafi verið sáralítil
jafnvel engin víðast hvar. Afleið-
ingin er að almenningur hefur litla
eða enga þekkingu á því hvað
listamenn eru að fást við. Menn
gera sér undarlegar hugmyndir
um hlutverk listamanna, efast
jafnvel um að það sé til. Oft er fólk
beinlínis hrætt við listsköpun, af-
leiðingin getur orðið reiði, eða það
lítur jafnvel á hana sem eitthvert
yfirnáttúrulegt fyrirbæri. Stað-
reyndin er hins vegar sú að listir
eru ekki töfrabrögð heldur eitt-
hvað sem er manninum í blóð
3. hluti
borið og hefur fylgt mannkyninu
frá upphafi. Það er hins vegar of
mikið mál að ætla að skilgreina
hér hvers vegna listin hefur
greinst frá þjóðfélaginu í þeim
mæli sem nú er. En sennilega væri
best að listin væri samgróin dag-
legu lífi fólks, með öðrum orðum,
að allir væru listamenn allan
tímann.
• Aðskilnaður lista
og daglegs lífs
Ernir Snorrason sálfræðingur
talaði um list og uppeldi. Hann
sagði m.a.: Spurningin er hvort
menn vilji viðhalda því firrta
ástandi, sem við lifum nú við, þar
sem listir eru aðgreindar frá
daglegu lífi; fegurð og formskyn
eru alls staðar stikkfrí í daglegri
önn Islendingsins frá kl. 9 til 5
virka daga, en til sýnis á laugar-
dögum og sunnudögum á Kjarvals-
stöðum og Norræna húsinu. Séu
þær forsendur athugaðar sem
ýmsir hópar listamanna og menn-
ingarfrömuða á okkar dögum
byggja á þegar þeir ræða nauðsyn
frekari útbreiðslu lista- og auk-
inna fjárframlaga til menning-
armála — þá virðist eins og verið
sé beinlínis að viðhalda ofan-
greindri firringu; þ.e. aðskilnaði
lista og daglegs lífs. Þessir ein-
staklingar hugsa eins og Loðvík
14., þ.e. listin það er ég.
Staðreyndin er sú að listir og
menningarmál eru einangruð við
tiltölulega fámennan hóp áhuga-
manna og nær sáralítið út fyrir
þennan hóp. Það er rétt hins vegar
að þessi hópur hefur eitthvað
stækkað. Þetta hefur oft verið
hrakið með því að benda á hversu
margir íslendingar fara í leikhús
eða á málverkasýningar. En í
þessu tilviki er ekki athugað hvers
eðlis þessi þátttaka er né hveru
mikið eða stórt hlutverk listsköp-
un hefur í daglegu lífi á Islandi.
Hér er gengið út frá því að í list og
listtúlkun séu tveir aðiljar ólíkrar
náttúru, listamaðurinn og listunn-
andinn.
Og síðar segir hann: Sérkennileg
mótsögn kemur nefnilega fram í
þeirri kröfu vesturlandabúans til
listamannsins, að hann sé frum-
legur. Án hugmyndar um frum-
leika er allt tal um listir í
vestrænum skilningi merkingar-
laust. Við gerum annars vegar
kröfur til listamanna að þeir séu
frumlegir, hins vegar reynum við
að koma á almennri þátttöku í
listsköpun. Við tölum um nauðsyn
þess að einstaklingurinn svali
svokallaðri sköpunarþrá sinni,
hins vegar takmörkum við hugtak-
ið sköpun við það sem er frumlegt,
þ.e. það sem aðeins fáum er
eiginlegt. Vestræn skilgreining á
frumleika er tölfræðilegs eðlis,
þannig að sá einn er frumlegur
sem skapar eitthvað frábrugðið
fjöldanum, þ.e. sá sem er eins
langt frá meðaltalinu og unnt er.
Það er því alls ekki út í hött að
halda því fram að þær hugmyndir
um listir sem vesturlandabúar
burðast með á 20. öld útiloki
beinlínis almenna þátttöku, hrein-
lega af skilgreiningarástæðum.
Þetta væru marklausar vangavelt-
ur af menn álitu að þetta gæti ekki
verið á annan veg. En sagan sýnir
svo ekki verður um villst að þessu
hefur ekki verið alla tíð svo farið.
Þeir sem rituðu Islendingasögur
höfðu kannski aðrar hugmyndir í
þessum efnum en við (sbr. það að
höfunda er ekki alltaf getið)?
• Listir i
jaðarstöðu í
skólakerfinu
Jónas Pálsson skólastjri talaði
um list í grunnskólum. í upplýs-
andi erindi sagði hann m.a.: Miðað
við skólastarf okkar í dag, hin
viðteknu ríkjandi viðhorf sem þar
ráða og meginstefnu sem fylgt er,
þá virðist hér mega gera eftirfar-
andi úttekt á stöðunni:
1. Listgreinar eru í nokkuð ein-
angraðri jaðarstöðu innan hins
almenna skylduskóla. Sú staða
speglar á margan hátt sérstöðu
lista í samfélagskerfinu og þjóð-
lífinu. Skipan þessi er í öllum
meginatriðum svipuð og í nálæg-
um löndum, en þó líklega listum
heldur óhagstæðari hér, einkum í
framkvæmdinni.
2. Hlutur listgreina, bæði fag-
lega og hagnýtt, hefur vaxið hlut-
fallslega í íslenzkum grunnskólum
s.l. 10—15 ár. Þetta á við um
tímamagn til kennslu og náms en
einnig og ekki síður að því er
varðar gæði náms og kennslu í
þessum greinum, eins og þau
birtast í endurnýjuðu námsefni,
markvissari kennsluskipan og
listrænt meðvitaðri handleiðslu
kennara. Aukið frumkvæði náms-
stjórnarmanna og hagnýt leiðsögn
þeirra til kennara á vafalaust hvað
mestan þátt í þessari jákvæðu
þróun.
3. Gætt hefur vaxandi viðleitni
frá einstaklingum og samtökum,
sem þó reynast oftast valdalitlir og
í minnihluta aðstöðu þegar á
reynir, að auka áhrif listgreina á
uppeldi, fræðslu og félagsmótun
sem fram fer í grunnskólum; m.a.
með samþættingu þessara greina
við aðrar námsgreinar skólans og
auknu samstarfi sérgreinakennara
og almennra kennara. Hér er þó
við ramman reip að draga sem
birtist í ýmislegum mótsögnum og
hindrunum þegar til framkvæmda
kemur. Má þar til nefna aðgreinda
starfsmenntun listgreinakennara,
sérstöðu þeirra. innan skólanna og
loks óljósa og næstum óttablandna
afstöðu fólks til lista, og þá einnig
kennara, hvers eðlis þær eru og
hverju hlutverki þær gegni í lífi
manna og samfélaginu.
4. Glaðningur ýmiss konar
tengdur sérstaklega listum og list-
fræðslu í skylduskólunum hefur
orðið mun algengari hin síðari ár.
Má þar nefna heimsóknir lista-
manna sem milliliðalaust flytja í
skólum verk sín eða lýsa sköpun
þeirra; nemendum er boðið að
sækja listsýningar af ýmsu tagi og
myndlistamenn hafa í einstaka
tilvikum unnið listaverk sem kom-
ið er fyrir í viðkomandi skólum.
Allt stuðlar þetta að aukinni
kynningu á list meðal fólks og
störfum listamanna í landinu.
Heimir Pálsson, menntaskóla-
kennari talaði um list í mennta-
skóla. „Ef byrjað er á að skoða
hinar hefðbundnu listgreinar eins
og myndlist hverskonar, tónlist og
sambland þessa tvenns, leiklist, er
þar skemmst frá að segja að
kennsla í beitingu listbragða, sem
þessum greinum heyri, hefur fram
að síðustu árum ekki talist vera
þáttur sem gefa bæri neinn um-
talsverðan gaum í íslenzkum
menntaskólum. Hvergi hefur verið
skylda að leggja stund á mynd-,
tón-, né leiklist og allt nám eða
þjálfun í þessum efnum hefur farið
fram í áhugamannafélögum skól-
anna. Starfandi hafa verið listafé-
lög af ýmsu tagi, en aðeins á sama
grundvelli og önnur félagastarf-
semi nemenda. Þátttaka í slíkum
félögum eða starf á þeirra vegum
hefur ekki verið talinn gjaldgeng-
ur hluti náms — jafnvel ekki þar
sem auðvelt væri að koma mati
fyrir, s.s. í áfangakerfisskólum.
Tilraun til nýbreytni hefur verið
gerð með tilkomu fjölbrautaskól-
anna. í sameiginlegum námsvísi
Fjölbrautaskóla Suðurnesja,
Flensborgarskólans og Fjölbrauta-
skólans á Akranesi er þannig gert
ráð fyrir að sameiginlegur kjarni
allra hefðbundinna stúdentsbrauta
feli í sér m.a. einnar annar (hálfs
árs) nám í listum, og má þá velja
milli almennrar fræðslu um listir
eða þá séráfanga í mynd- eða
tónlist. Svipað er að segja um
Fjölbrautaskólann í Breiðholti,
nema hvað þar er gert ráð fyrir
tveim áföngum, annars vegar
mynd- og handmennt (samkvæmt
áfangalýsingu einkum teiknun) og
hins vegar í tónmennt (samkvæmt
áfangalýsingu einkum tónlistar-
saga). Auk þessa litla þáttar í
skyldunámi á öllum sviðum bjóða
fjölbrautaskólarnir allir upp á
nám á listasviði. Þar er munurinn
að sumu meiri, því þrístirnið sem
fyrst var nefnt getur þar aðeins
um tónlistabraut, sem er öldungis
sambærileg við tónlistasvið
menntaskólanna (farið er eftir